КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Гэта праблема была ўзнята ў спе- цыяльнай пастанове ЦК КПСС 1975 г. «Аб народных мастацкіх промыслах», якая вызначыла шляхі і задачы іх далейшага развіцця. У ёй адзначалася асобая роля народнага майстра ў развіцці промыслу і захаванні яго самабытнасці, ставілася задача павысіць мастанкую якасць вырабаў, звярнуць увагу на заняпалыя асяродкі народнага мастацтва. Асабліва падкрэслівалася недапушчальнасць прыраўнівання творчасці народных майстроў да іншых відаў прамысловай дзейнасці, падыход да прадукцыі мастацкіх промыслаў з індустрыяльнымі меркамі . Праблема суадносін унікальнасці і масавасці, уласцівая дэкаратыўнапрыкладному мастацтву 70-х гадоў у цэлым, у мастацкіх промыслах выявілася ў досыць прыкметнай розніцы паміж унікальнымі выставачнымі творамі народных майстроў і масавай прадукцыяй фабрык мастацкіх вырабаў. Збядняўся арнамент, спрашчаліся формы, паўтараліся прыёмы майстэрства. Інтарэсы вытворчасці нярэдка пераважалі над пытаннямі унікальнасці і рукатворнасці, шырока ўкараняецца практыка тыражыравання ўзору, створанага мастаком. Прадукцыя мастацкіх промыслаў у многіх выпадках з’яўляецца не столькі народным мастацтвам, колькі вырабамі па яго матывах. Найболып наглядна праявіліся гэтыя тэндэнцыі ў дзейнасці Івянецкай фабрыкі мастацкай керамікі і вышыўкі, прадукцыя якой набыла шырокую вядомасць яшчэ ў 60-я гады. Перш за ўсё гэта датычыць фляндраванай керамікі, традыцыі якой прадаўжалі майстры старэйшага пакалення I. Малчановіч, А. Пракаповіч. М. Звярко. Выдатна валодаючы тэхнікай ручной фармоўкі на крузе, здольныя да пастаяннай імправіза- 10 0 народных художественных промыслах // Решення партнв й правнтельства по хозяйственным вопросам. М., 1976. Т. 10. С. 354. цыі, яны склалі ядро творчай групы, у задачы якой уваходзіла стварэнне унікальных выставачных вырабаў і ўзораў для масавай вытворчасці. Засноўваючыся на традыцыях мясцовай керамікі, майстры змаглі выйсці на новы ўзровень, стварыць адпаведныя сучаснасці вырабы: напольныя вазы, кашпо, падсвечнікі, наборы для віна, квасу, кавы і інш. Найбольш прыкметнае месца сярод івянецкіх ганчароў у апошнія дзесяцігоддзі займаў М. Звярко (1930—1989). Надзелены своеасаблівым мастацкім дараваннем, ён быў непераўзыдзеным майстрам у галіне дэкаратыўна-мастацкай керамікі, лепшыя традыцыі якой не толькі захаваў і прадоўжыў, але і творча развіў, узбагаціў новымі формамі і сродкамі дэкору. У тым, што фабрыка перыядычна звярталася да вырабу фігурных ляпных сасудаў і арыгінальнай настольнай пластыкі — заслуга М. Звярко, лаўрэата I Усесаюзнага фестывалю самадзейнай творчасці працоўных 1976 г. Некаторыя творы майстра стылістыкай і характарам вельмі блізкія да традыцыйных. Фігурныя сасуды ў выглядзе мядзведзяў прысадзістыя, статычныя, з ледзь улоўным намёкам на нейкі рух. Функцыянальнасць яшчэ пераважае, і гэта выяўляецца ў пэўнай умоўнасці вырашэння. Грузнаватыя, нібы раздзьмутыя тулавы, пакрытыя традыцыйным шлікерам, моцна стаяць на масіўных нагах. Невялікія пярэднія лапы ці разведзены ў бакі, быццам мядзведзь збіраецца лезці на дрэва, ці трымаюць місачку (у серыях мядзведзяўпадсйечнікаў). Як бачым, майстар імкнуўея надаць пэўную разнастайнасць традыцыйным творам, хоць у параўнанні з іншымі яго работамі мядэведзі змяніліся якраз найменш. У вырашэнні гэтых твораў майстар карыстаўся фактычна тымі ж фармальнымі і дэкаратыўнымі сродкамі, што і яго напярэднікі-ганчары. Новы этап у творчасці М. Звярко пачаўся з 1973 г., калі ў Івянцы адбыўся семінар ганчароў з суседніх рэспублік. Быў тут і майстар з вядомага ганчарнага цэнтра Апошні (Украіна) В. Амяльяненка, які таксама лепіць фігурныя сасуды, але вырашае іх больш дынамічна, экспрэсіўна, арнаментальна. I хоць М. Звярко зусім не імкнуўся дакладна следаваць апашнянскім майстрам, яго вырабы становяцца значна больш дэкаратыўнымі. Асабліва ярка праявіліся ўплывы мастацтва суседзяў у фігурках бараноў, якія выглядаюць грацыёзна, наструнена, іх галовы з вялікімі пакручастымі рагамі адкінуты назад, поўсць выкладзена кольцамі ці зігзагамі. Несумненнае дасягненне М. Звярко — сасуды і скульптуры ў выглядзе зубра, які стаў своеасаблівым сімвалам рэспублікі. Да гэтага вобраза майстар звяртаецца неаднаразова, кожны раз знаходзячы ўсё новыя прыёмы для яго вырашэння. He можа не здзіўляць майстэрства ганчара, які статычныя, вытачаныя на крузе формы ператварае ў дынамічную, поўную напружання фігуру жывёлы, што нібыта падрыхтавалася да скачка. У 1976 —1977 гг. М. Звярко стварыў цэлую серыю надзвычай арыгінальных, на першы погляд нетрадыцыйных кампазіцый, у якіх ва ўсю моц выявіўся шматгранны талент майстра. 'Сярод іх — скульптурная група «Будзёнаўцы»> цалкам пабудаваная з такарных аб’ёмаў. Праўда, такая тэматыка, выкліканая яўным уплывам творчаСці прафесійных мастакоў-керамістаў, мала адпавядае самабытнаму талентў народнага майстра. Куды больш цікавыя кампазіцыі, якія адлюстроўваюць блізкія і зразумелыя сцэнкі, напрыклад «Ганчары»: некалькі фігурак у традыцыйнай народнай вопратцы, з ліха ссунутымі набакір капелюшамі і маленькім посудам у руках, на зямлі і нават на плячах. Аналагічна вырашаны і «Музыкі». Магчымасці тачэння выкарыстаны максімальна, нават тыя дэталі, якія як быццам лягчэй было б вылепіць, майстар таксама выточвае. Вельмі да месца аказалася тут і фляндроўка: яна абазначае і дэкор на посудзе, і арнаментуе вопратку персанажаў". Аднак творчасць М. Звярко не адпавядала прамысловым патрабаванням масавасці і стандартнасці. Унікальныя фігурныя сасуды мог тыражыраваць толькі сам майстар, што зрэдку і рабіў па заказах музеяў ці для выставак, выконваючы вытворчыя планы за кошт масавай прадукцыі. Супярэчнасці ў характары промыслу яшчэ больш паглыбіліся пасля чарговай рэканструкцыі Івянецкай фабрыкі ў 1976 г. Адначасова значна павялічыліся планавыя заданні, фабрыка вымушана была амаль цалкам перайсці на вытворчасць вырабаў адлівам і штампоўкай. У параўнанні з механізаванай вытворчасцю ручное тачэнне традыцыйных вырабаў аказалася нерэнтабельным, нізкія расцэнкі зусім не стымулявалі ганчароў да творчасці. Да таго ж з-за недахопу мясцовай сыравіны яе сталі пастаўляць з урочышча Гайдукоўка (паблізу Радашковічаў Маладзечанскага раёна). Гліна аказалася менш пластычнай, точаныя сасуды часта трэскаліся пры абпале. Ганчарам давялося асвойваць уласцівасці гайдукоўскай сыравіны. Такая рэарганізацыя вытворчасці значна паўплывала на суадносіны традыцыйнай фляндраванай керамікі і масавай штампаванай прадукцыі. Аднак у цэлым мясцовыя ганчары падтрымлівалі і прадаўжалі традыцыі івянецкай керамікі, якая па-ранейшаму карысталася вялікім попытам як арыгінальныя сувеніры і прадметы утылітарна-дэкаратыўнага характару. Адным з лепшых майстроў у галі- 11 Сахута Я. Гліняны звярынец // Мастацтва Беларусі. 1984. № 12. С. 61—63. не фляндраванай керамікі з’яўляецца А. Пракаповіч. Ён стварыў нямала ўзораў для масавай вытворчасці: наборы для квасу, віна, кавы, сталовыя камплекты, вазы, кубкі, падсвечнікі і іншыя прадметы шырокага ўжытку ў сучасным побыце. Асабліва вызначаюцца яго выставачныя работы: буйных формаў глякі, збаны, цёрлы, спарышы. 3 канца 70-х 23/ Ф. Шостак. Дэкаратыўны сасуд «Зубр». 1978 гадоў майстар адышоў ад суцэльнага фляндравання паверхні посуду, што было характэрна для яго творчасці (і ў цэлым для івянецкай керамікі) канца 50-х — пачатку 60-х гадоў, і абмяжоўваецца двума-трыма паяскамі ў верхняй частцы вырабу. Гэта ж уласціва і работам М. Звярко і I. Малчановіча. У творчасці мастакоў-керамістаў П. Скрыпкі, Ф. Шостака, М. Шаўцовай традыцыі мясцовага народнага ганчарства своеасабліва пераплятаюцца з тэндэнцыямі прафесійнага мастацтва. Асабліва выразна такое спалучэнне відаць у работах галоўнага мастака фабрыкі, выпускніка Абрамцаўскага прафесійна-мастацкага вучылішча П. Скрыпкі. У серыях яго фігурных сасудаў у параўнанні з аналагічнымі творамі М. Звярко адчуваецца прафесійная даведзе- насць і выпрацаванасць формаў. Ёсць тут і пэўныя ўплывы ўкраінскага мастацтва, што праяўляецца ў адпаведнай дынаміцы і павышанай дэкаратыўнасці. Работы П. Скрыпкі для масавага тыражыравання ў большасці выпадкаў выкананы ў стылі сучаснага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, без прэтэнзіі на традыцыйнасць. У 1979 г. Івянецкая фабрыка мастацкай керамікі і вышыўкі ўвайшла ў аб’яднанне «Беларуская мастацкая кераміка», галоўнае прадпрыемства якога размяшчаецца ў Радашковічах Маладзечанскага раёна. Завод мастацкай керамікі ў Радашковічах арганізаваны ў 1974 г. на базе керамічнага цэха прамкамбіната. Асноўная прадукцыя завода — керамічныя вырабы утылітарнага і дэкаратыўна-мастацкага характару для сучаснага побыту: наборы посуду для вады, піва, квасу, сталовыя, чайныя, кававыя сервізы, дэкаратыўныя вазы, збаны, кубкі і інш. Уся прадукцыя ствараецца шляхам адліўкі ў гіпсавых формах ці штампоўкі на паўаўтаматах і аздабляецца рэльефным дэкорам, роспісам, дэколямі, глазураваннем. Такая ж тэхналогія стала пераважнай і ў Івянцы, на заводзе мастацкай керамікі, у які пераўтворана фабрыка. Ручная вытворчасць ганчарнага фляндраванага посуду ў прадукцыі завода займае нязначны працэнт, мастацкія якасці яго невысокія12. Імкненне абапірацца на традыцыі, творча развіваць іх вызначае дзейнасць майстроў-керамістаў Мазырскай фабрыкі мастацкіх вырабаў. Нестабільнасць мастацкіх кадраў, пасля таго як фабрыку пакінулі М. Пушкар, 2 Складанае становішча івянецкага яромыслу неаднойчы было тэмай праблемных публікацый у друку (гл.: Сахута Я. Захаваць традыцыі промыслу // Літ. і мастацтва. 1985. 15 лют.; Ён жа: Проблемы нвенецкой фляндровкн // Декор. нскусство СССР. 1986. № 11). Т. Кіршчына, негатыўна адбілася на характары мастацкай керамікі. Аднак у цэлым вырабы Мазырскай фабрыкі ў параўнанні з прадукцыяй аб’яднання «Беларуская мастацкая кераміка» вылучаюцца сваім уласным абліччам. Цікавыя, напрыклад, спробы спалучыць кераміку з лазой. Узорыстае перапляценне светлай лазы прыгожа спалучаецца з простымі выразнымі формамі керамічнага посуду цёмных адценняў. Можна адзначыць творчыя пошукі маладога майстра М. Васкоўскага ў галіне фігурнай пластыкі. На першым часе не ўсе яго творы (фігурныя сасуды, попельніцы, падсвечнікі і інш.) былі аднолькава цікавыя і арыгінальныя. У адных адчуваўся ўплыў івянецкай керамікі, у другіх — прафесійных майстроў. Наступныя работы ўжо сведчаць пра больш плённае засваенне традыцый народнага фігурнага посуду, творчую інтэрпрэтацыю іх у адпаведнасці з патрабаваннямі сучаснасці.