КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 5: 1941 — да 60-х гг.
Шырокавядомы промысел аплікацыі салрмай па дрэве ў Жлобіне асвойвае ў 70-я гады новыя формы і прыёмы дэкору. Попыт на традыцыйныя куфэркі і шкатулкі знізіўся, патрэбны былі новыя знаходкі. Адзін з напрамкаў пошукаў — адмаўленне ад устарэлых формаў і залішняй паліхроміі. Знікаюць розныя выступы і выпукласці, надуманыя падстаўкі, вырабы набываюць лаканічныя абцякальныя абрысы. Максімальна выяўляецца натуральная прыгажосць саломы, для ўзбагачэння колеравай палітры яна прыпальваецца электрапрасам, што дае разнастайныя адценні — ад залаціста-жоўтага да карычневага. Своеасаблівая каларыстыка ствараецца і размяшчэннем саломінак пад розным вуглом. Падфарбаваная салома ўводзіцца вельмі далікатна. Арнаментальна-дэкаратыўныя матывы дапаўняюцца вобразамі жывёл, птушак, чалавека, савецкай сімволікі, надпісаў, пашыраюцца таксама сюжэтна-тэматычныя кампазіцыі. Адначасова вядуцца пошукі і па шляху абнаўлення асартыменту. Акрамя куфэркаў і шкатулак фабрыка пачала выпускаць прывітальныя адрасы, падстаўкі пад календары, а ў пачатку 80-х гадоў былі распрацаваны ўзоры кухонных камплектаў, сальніц, кантэйнераў для хлеба і інш. З’яўленне гэтых вырабаў звязана з 240. Куфэрак. 1984. Брэсцкая фабрыка сувеніраў папаўненнем калектыву фабрыкі маладымі таленавітымі мастакамі: Т. Аляксеевай, Г. Маставой, 3. Паплаўскай. Яны актыўна прадаўжаюць і развіваюць распачатыя В. Котавым пошукі ў стварэнні насценных дэкаратыўных пано сюжэтна-тэматычнага характару, якія займаюць сёння значны працэнт у прадукцыі фабрыкі. Дыяпазон сюжэтаў пано досыць шырокі: памятныя даты, архітэктурныя помнікі, казачныя і фальклорныя вобразы, бытавыя сцэнкі. Мастакі адмовіліся ад знарочыстай геаметрызацыі і драблення, характэрных для 60-х гадоў. Шчыльна запоўненыя, мякка абмаляваныя масы спалучаюцца з дробнымі арнаментальнымі дэталямі, якія пазбаўляюць кампазіцыі статычнасці і замкнёнасці. Вытворчасць мастацкіх вырабаў у тэхніцы аплікацыі саломай па дрэве наладжана і на Брэсцкай фабрыцы сувеніраў. Брэсцкія майстры (Я. Люблеў, В. Панамароў, Ю. Развадоўскі) змаглі выпрацаваць свой стыль аплікацыі, што дазваляе адрозніваць яе ад жлобінскай. Калі жлобінскія майстры распрацоўваюць дробнаўзорысты арнамент накшталт тканага, то дэкор на вырабах з Брэста нагадвае своеасаблівае крышталічнае ззянне, якое асабліва эфектна глядзіцца на талерках, шкатулках, пудраніцах і іншых вырабах круглай формы, пераважных у прадукцыі фабрыкі. Творчае пераасэнсаванне традыцыйнага дэкору, актыўнае ўвядзенне савецкай сімволікі характэрна для работ Я. Люблева, які аддае перавагу точаным круглым формам вырабаў. Так, у кампазіцыі «30 год вызвалення БССР» цэнтральным матывам з’яўляецца герб БССР, арганічна ўключаны ў геаметрычны арнамент. Гэты ж прыём скарыстаны і ў камплекце шкатулак да 60-годдзя ўтварэння GCCP, тэматычныя эмблемы і сімвалы — у серыі шкатулак да Алімпіяды-80 у Маскве. Звяртаецца мастак і да тэмы вайны, але часамі кампазіцыі бываюць перагружаныя дэкорам. У пачатку 70-х гадоў узоры для Жлобінскай і Брэсцкай фабрык пачалі распрацоўваць таксама мастакі інстытута «Белмясцпрампраект» А. Лебедзеў, Н. Гурло, В. Крывашэева. Яны смела вар’іруюць традыцыйную арнаментыку, актыўна ўключаюць савецкую эмблематыку, аддаюць пераваі у сюжэтна-тэматычным кампазіцыям. Шкатулкі, пано, талеркі сувенірнага і падарункавага характару «Хатынь», «У. Ленін», «Курган Славы» (А. Лебедзеў), «Свята Купалы», «Партызаны — беларускія сыны» (Н. Гурло) у цэлым вызначаюцца ўдалым кампазіцыйным вырашэннем, творчым падыходам да традыцый, сучасным гучаннем. Аднак нельга не адзначыць пэўны эклектызм іх твораў, перанасычанасць арнаментам, яго разнароднасць, кампазіцыйную складанасць. У цэлым жа вырабы з саломы 70-х — пачатку 80-х гадоў, асабліва аб’ёмная пластыка — адна з самых яркіх з’яў сучаснага дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва рэспублікі. У канцы 70-х гадоў майстры Бешанковіцкай фабрыкі мастацкіх вырабаў Л. Берасцень і С. Багдановіч прапанавалі арыгінальную апліка- цыю бяростай па дрэве. Яны ўмела абыгралі спалучэнне бяросты розных адценняў — ад залаціста-белай да карычняватай, адмовіліся ад жорсткай геаметрызацыі формаў, надалі ім плаўныя крывалінейныя абрысы. Раслінныя, кветкавыя, зааморфныя матывы арганічна кампануюцца ў круглых і прамавугольных плоскасцях. Цёплыя пяшчотныя адценні бяросты, плаўныя мяккія абрысы, прадуманая кампазіцыя ствараюць прыемнае ўражанне. У канцы 60-х гадоў на Гродзенскай, Мазырскай і Гомельскай фабрыках мастацкіх вырабаў быў арганізаваны промысел папляценню з л а з ы. Заснавальнікамі яго былі мясцовыя народныя майстры Н. Ліцюк (Гродна), Ф. Шкваркоў (Гомель), В. Карніенка (Мазыр), якія ўжо ў пачатку 70-х гадоў падрыхтавалі цэлы атрад добра вядомых сёння пляцельшчыкаў, сярод якіх I. Клыч, 241. Карзінка і фруктоўніца. 1980 П. Сілакова, С. Прышчэп, А. Гарбарчук, М. Протчанка, Г. Галабурда, В. Драчылоўская і інш. Развіццё промыслу пайшло ў асноўным па адным напрамку — стварэнне на аснове традыцыйных формаў адпаведных сучаснасці рэчаў утылітарна-дэкаратыўнага характару: хлебніц, фруктоўніц, падносаў, кошыкаў, цукерачніц, сумак. На першым часе ўжывалася тонкая, ачышчаная ад кары лаза. часам для стварэння дэкаратыўнага эфекту яе чаргавалі з таніраванай у больш цёмны колер. Вырашэнні ў большасці выпадкаў прадуманыя, прыгожыя, сучасныя, і ў той жа час досыць выразна вызначаюцца даўнія традыцыі гэтага пашыранага віду народнага мастацтва. Майстры значна ўзбагацілі асартымент і формы вырабаў, да традыцыйных тэхнік пляцення дадалі новыя: вяровачкай, ланцужком, у 4 і 5 прутоў і інш. Традыцыйныя бытавыя формы, не страціўшы сваіх утылітарных функцый, значна змяніліся ў дэкаратыўных адносінах і выконваюць у сучасным інтэр’еры як практычныя, так і мастацкія функцыі. Хоць развіццё промыслу лозапляцення на фабрыках ішло практычна ў адным напрамку, з часам выпрацаваліся пэўныя мясцовыя адрозненні. Гродзенскія майстры аддаюць перавагу вырабам з глухімі сценкамі суцэльнага пляцення. Просты ўзор перапляцення перабіваецца складанымі па малюнку рэбрамі, верх вырашаны ў выглядзе своеасаблівых мяккіх наплываў. Вырабы Мазырскай фабрыкі вызначаюцца ярка выяўленай дэкаратыўнасцю, ажурным малюнкам сценак, якія зверху заканчваюцца ці лёгкім дугападобным узорам, ці зубчастым сілуэтам зрэзаных канцоў. Работы гомельскіх майстроў больш шчыльныя па пляценні, знешне крыху масіўныя. 3 сярэдзіны 70-х гадоў асартымент вырабаў становіцца больш разнастайным, актыўна вядуцца пошукі выхаду з кола традыцыйна-вобразных рашэнняў, стварэння рэчаў зусім новых па сваіх функцыях. Лаза актыўна выкарыстоўваецца для афармлення люстэркаў, таршэраў, свяцільнікаў, падставак для кветак і інш. Мазырскія майстры прапанава- лі арыгінальнае і досыць удалае спалучэнне лазы з керамікай. На жаль, ужо ў канцы 70-х гадоў агульнай праблемай для фабрык стаў недахоп натуральнага матэрыялу. Усё часцей лазу пачалі спалучаць з пластыкам, што далёка не заўсёды давала належныя вынікі. Спробы ўжываць пластык зялёнага, сіняга і іншых яркіх колераў прыводзілі да яўнага дысанансу. Як паказала практыка, найбольш прымальныя варыянты дае прымяненне пластыка светлакарычневых адценняў. Рознахарактарныя матэрыялы больш-менш удала спалучаюцца між сабой. I ўсё ж гэта яўны крок назад, што ўсведамляюць і майстры фабрык, якія адзіным выхадам з такога становішча лічаць закладку плантацый лазы. Пашырэнне сістэмы мастацкіх промыслаў, арганізаваных на дзяржаўнай аснове ў выглядзе фабрык мастацкіх вырабаў, паставіла на парадак дня пытанне каардынацыі іх творчай, мастацкай дзейнасці. Для дапамогі фабрыкам мастацкіх вырабаў у стварэнні ўзораў мастацкай прадукцыі з 1976 г. пачала працаваць навукова-даследчая мастацкаэксперыментальная лабараторыя Упраўлення мастацкай прамысловасці Міністэрства мясцовай прамысловасці БССР (НДМЭЛ). Пэўны час дзейнасць лабараторыі не аказвала прыкметнага ўплыву на мастацкія промыслы, пакуль яе мастакі не заняліся грунтоўным вывучэннем традыцый беларускага народнага мастацтва. Так, у 1980—1985 гг. былі праведзены комплексныя экспедыцыі па ўсіх рэгіёнах Беларусі. У выніку быў створаны шэраг узораў мастацкіх вырабаў, якія вызначаюцца сучасным гучаннем, яркай своеасаблівасцю і прыкметнай сувяззю з традыцыямі. Асабліва трэба адзначыць калекцыі адзення (мастакі С. Паўловіч, Л. Тарасава), выкананыя па матывах народнай вопраткі розных рэгіёнаў. Гэта камплекты сучаснай трыкатажнай вопраткі рознага прызначэння: будзённай, святочнай, спартыўнай. Адны камплекты касцюмаў зроблены як перайманне народных (зразумела, з улікам сучасных патрабаванняў), другія ўяўляюць хутчэй вобраз, заснаваны на ўражаннях ад вывучэння народных традыцый. Касцюмы вызначаюцца зручнасцю, практычнасцю і адначасова досыць характэрным каларытам, у якім адчуваюцца яўныя або апасродкаваныя аналогіі з традыцыйным народным адзеннем пэўнага рэгіёна. Гэтыя ж якасці ўласцівы і многім іншым узорам лабараторыі, у якіх выкарыстаны роспіс, тачэнне, разьба, пляценне і інш. Такім чынам, традыцыйнае народнае мастацтва і мастацкія промыслы 70-х — пачатку 80-х гадоў прадаўжалі сваё развіццё ў напрамку павышэння дэкаратыўнасці і ў большасці выпадкаў скарыстоўваюцца ў якасці мастацкіх рэчаў для аздаблення сучаснага інтэр’ера, у першую чаргу гарадскога. Некаторыя віды бытуюць і ў традыцыйным асяроддзі. Патрэбу ў вырабах утылітарнадэкаратыўнага, мастацкага і сувенірнага характару задавальняюць галоўным чынам мастацкія промыслы, арганізаваныя ў фабрыкі мастацкіх вырабаў. Іх прадукцыя падраздзяляецца нй некалькі розных груп, сярод якіх можна выдзеліць дзве асноўныя: узоры традыцыйнага народнага мастацтва і вырабы, створаныя па матывах народнага мастацтва. Прафесійнае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва становіцца арэнай наватарскіх пошукаў у галіне пластычных мастацтваў. Для яго характэрна сціранне відавых граней, імкненне да станкавізацыі. Расце цікавасць да выяўленчай метафары і ў цэлым да мовы выяўленчага мастацтва, назіраецца імкненне да сінтэзу бытавога, прадметнага асяроддзя з сучаснай архітэктурай, паглыбляюцца сувязі дэкаратыўнага мастацтва з іншымі відамі творчасці. ЛІТАРАТУРА АГУЛЬНЫ РАЗДЗЕЛ Архнтектура н градостронтельство Советской Белорусснн. Мн., 1957.