I коціцца і валіцца
(Устойлівыя словазлучэнні ў гаворцьі Мсціслаўшчыны)
Георгій Юрчанка
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 288с.
Мінск 1972
Заплюскываць (заплюшчываць, закрываць) вочы. 1. He звяртаць увагі. Нечыга заплюскывыць вочы, дзелыюць дренна, дык і скажы. Hi на што ні абрышчаў уніманія, на ўсё заплюшчывыў вочы. Якей зь Мікоды рукувадзіціль, кылі ён на ўсё заплюшчыіць вочы. Што ж ён вочы зыкрываіць, дзелыіць від, як ня відзіць. Раншы быў ладна ўзяўся, а посьлі пычаў ну любэя біспырядкі зыкрываць вочы. 2. Паміраць. А галўбычка, а роднінькыя мыя, а йна ж ны маіх руках заплюскывыла вочы,— а стрыдала, а мўчылыся, а карствывыла як. Пыра ўжо мне, знаць, вочы заплюшчывыць. He, вочы зыкрываць я ішчэ ні зьбіраюся, нада унўкыў жаніць. Зак. Заплюснуць (заплюшчыць, закрыць) вочы. 1. Адзін ні слова, другей ні слова, што ж бўдзіць, калі ўсе заплюсьнім вочы. Заплюшчыў на ўсё вочы, тваріця, што хочыця. Закрыў вочы на ўсе іхнія бізыбразіі. 2. Заплюсну вочы, тады пызнаіш, як салодка біз маткі аднамў на сьвеці. Верна заплюшчыць вочы і Хрісьцінка: дужа слаба. Сколька ўжо маіх равесьніц закрыла вочы. Множн. Пазаплюскываць (пазаплюшчываць, пазакрываць) вочы. 1. Ніхай усё цякець, ніхай
усё гніець, яны пызаплюскывылі вочы на ўсё. Узноў пызаплюшчывыюць вочы, усё дно як так і нада. Знаюць жа, што нада нывадзіць пырядык, а так нарошня пызыкрывалі вочы. 2. Нашы гады к канцў ідўць, скора пызаплюскывыім вочы. Што мы жывём: сілы німа, здароўя німа, асталыся пызаплюшчывыць вочы. Там у мяне знакомых многа було, ну, відна, ужо ўсе пызыкрывалі вочы. Працягл.-фінальн. Назаплюскываць (назаплюшчываць, назакрываць, дазаплюскываць, дазаплюшчываць, дазакрываць) вочь’. 1. Ты нызаплюскывыіш вочы, як Хутарцоў, хвацісься, ды позна будзіць. Глядзі, бўльбу ніважна кыпаюць, нызаплюшчывыіш вочы, як сымаго аштрахўюць. Можыш нызыкрываць вочы, сымаго так узгреюць, што задзівісься. Зы пырядкым ні глядзеў, так і дызаплюшчывыў вочы, што ўзялі і зьнялі. Hi знаіш, што будзіць? — дызыкрываіць вочы і сядзіць разым зь імі.
Заплюснуўшы (заплюшчыўшы) вочы. He раздумваючы. Ежылі такую цану прідлыгаюць, аддывай заплюснуўшы вочы, тут цягнўцца дужа німа за чым. Каб у мяне цёткі так жылі, як у цябе, я б заплюшчыўшы вочы паехыў.
За плячамі. У мінулым. Што ты хвалісься: ны заводзі год пыработыў, у мяне зы плічамі шахты і тыйга —• і ні хвастыюся.
Запускаць руку (лапу), асудж. Красці, прысвойваць. Прівык зупускаць рукў у чужоя, дык во й атвўчуць. Hi нада було зупускаць лапы ў калхозный амбар. Зак. Запусціць руку (лапу). Раз зупусьціў рукў у чужоя — сайшло, другей раз сайшло, а на трецьцій раз і пупаўся.
Запускань руку (лапу) ў чужэй (чужый) карман, іран. Нажывацца; красці, прысвойваць. Любіў зупускаць рукў у чужэй кырман, ні прупускаў нічога. Дакуль жа ім зупускаць лапу ў чужэй кырман, ці ні хваціць цярьпець. Я ні зупускаў лапу ў чужый кырман, як твае сынкі. Зак. Запусціць руку (лапу) ў чужэй (чужый) карман. Так і пріглідаіцца, каб зупусьціць рукў у чужэй кырман. Мішка ні пысьцісьняіцца зупусьціць лапу ў чужый кырман. Множн. Пазапускаць рукі (лапы) ў чужэй (чужый) карман. Пузупускалі рўкі ў чужый кырман і будуць ехыць цяперя. Толька й глідзяць, айдзе можна пузупускаць лапы ў чужэй кырман. Працягл.-фінальн. Назапускаць (дазапускаць) руку (лапу) ў чужэй (чужый) карман.
Што ж тут скажыш: чаго дыбіваўся, то й пулучыў— нузупускаў рукў ў чужэй кырман. Зьмітрачонкі ўжо нузупускалі лапы ў чужэй кырман, доўга цяперя будуць атвыкаць. Ну, дузупускаюць яны рукі ў чужый кырман, мінецца ім салодкыя жызьня.
Зарабляць сваім гарбом. Набываць уласнаю працай. Зырыбляць сваім гарбом ня хочыць, надзеіцца, што хтонебудзь зыбяспечывыць станіць. Зак. Заробіць сваім гарбом. Што зароблю сваім гарбом, то й прыжывў, зу чужым я ні ганюся. Працягл.-фінальн. Назарабляць сваім гарбом. Нызырыбляіць сваім гарбом, будзіць заробліна, есьлі пасьледнія аторвіна урадзілыся.
Зарубіць на насу (лбу, лбе). Цвёрда запомніць. Зурубі сабе ны насў, што пасьледнім чылавекым астанісься, кылі так дзелыць будзіш. Раз зьдзелыў, а посьлі на лбу зурубіў і зарёкся. ГІірідай, ніхай на лбе зарўбіць хадзіць туды. Гл. Запісываць на лбу.
За свет. Надзвычай далёка. За сьвет некуды заехыў, пышылаўся-пышылаўся і прікаціў нызад.
Заседжывацца ў дзеўках. Доўга не выходзіць замуж. А што, яны ні заседжывыліся ў дзеўкых, абея ў дзівітнаццыць выскычылі. Зак. Заседзецца (засядзецца) ў дзеўках. Сёстры мыладзейшыя і пывыхадзілі, а йна заседзілыся ў дзеўкых, так і асталыся. А якой ета хочыцца зысядзецца ў дзеўкых. Множн. Пазаседжывацца (пазаседзецца, пазасядзецца) ў дзеўках. Калі мае пызаседжывыліся ў дзеўкых, дык твае дужа хырашы. К каму там іціць,'— пызаседзіліся ў дзеўкых, па тріццыць гадоў. Ніхто ні браў, тога й пызысядзеліся ў дзеўкых. Гл. Аставацца ў дзеўках.
Заскабіць руку (палец, ладонь), іран. Мець дачыненне да крадзяжу. Ты відзіш, Антон зыскабіў рукў лі сена, вяперя маўчыць як вады ў рот ныбраўшы. Зыскабіў там паліц і Сярёжка, ён бязь етыга ня можыць. Ці ні зыскабілі і вы ладонь умесьці зь Лівынкамі?
Засланяць свет (вочы). Пазбаўляць магчымасці правільна ўспрымаць, разумець. Ён мне пяць гадоў зыслыняў сьвет, хваціць. Табе ж ніхто ні зыслыняў вочы, мыгла выбіраць любога. Зак. Засланіць свет (вочы). Табе Толік зысланіў сьвет, і большы нікога відзіць ня хочыш. Яму ўжо як заслоніць ікая вочы, гатоў там днюваць і нучу-
ваць. Узмацн. Пазасланяць свет (вочы). Ці ім вочы пызыслыняла, ня відзюць, за кім гонюцца? Ніхай мыладэя ні пынімаюць, дык і старым вочы пызыслыняла.
За словам у карман не лезць (не лазіць). Быць знаходлівым, дасціпным у размове. Мітрыхван за словым у кырман ня лезіць, так адбрыіць, толька дзяржысь. ён у кырман за словым ні лазіць, знаіць, што скызаць. За словам у карман лезць (лазіць). Ну, ты яшчэ хочыш, каб і я за словым у кырман лез. Хто лазіць за словым у кырман, Арцём? Зак. За словам у карман не палезць. Коля ў кырман за словым ні палез, так атвеціў, што тэй і рот зымазыў. За словам у карман палезць. А ты думыіш Хведзя за словым у кырман палезіць?
За смерцю [толька} пасылаць (выпраўляць, адпраўляць), неадабр. Пра павольнага, непаваротлівага. Цябе ні ў лаўку, а за сьмерцю пысылаць. Яго толька за сьмерцю выпрыўляць, будзіць іціць як рызівон, ува ўсе бакі глядзець. Вас за сьмерцю атпрыўляць, асобінна дваіх, дык ныжывесься і ныдаесьць. Мікіціху толька за сьмерцю атпрыўляць, сь кім ня стреніцца, дзень прыстаіць. Зак. За смерцю [толька} паслаць (выправіць, адправіць), рэдкаўж. Цябе за сьмерцю пашлі, дык жыць ныдаесьць. Вас каб толька за сьмерцю вь'іпрывіў, большы нікўды. Дзьве вярсты пуўдня будзіць іціць, яго за сьмерцю толька б атправіць.
За спіною. 1. Таемна, без ведама. Я пыніла зразу, што зы спіною дыгыварівыюцца, тады зывярнўлыся і пышла: шапчыціся. Усё зьдзелылі у яго зы сьпіною. 2. У мінулым (пражыта). У мяне ўжо многа чаго зы сьпіною, быў я і ны вярьхў, і пыд нізом.
Застраваць у горле. Міжволі траціць здольнасць сказаць, праглынуць. Чаго там у цябе у горлі зыстряець, гыварі ўжо. Зак. Застраць у горле. Гыварі, ці ў цябе словы у горлі зыстрялі. Кусок у горлі зыстряніць, як паслўхыіш яе ўпрёкі. Множн. Пазастраваць у горле. У іх там усё ў горлі пызыстрівала, яны слова скызаць ні маглі. Hi ды яды було, іна ў горлі пызыстрівала.
Засукаўшы рукавы. Старанна, энергічна. Пріныляглі зусукаўшы рукавы, дык ім тае работы ну пуўтыра чыса.
Засякаць урэмя. Запамінаць час. Зысікай уремя, пыглядзім, калі верніцца. Зах. Засеч урэмя. Во зысякі ўремя
і праверь, паскўтыў скот і будзіць восім часоў дзіржаць ны адным месьці.
За сямю замкамі. Надзейна, недаступна. У Варычкі усігда ўсё схувана зы сямю зымкамі. Хут ты ат іх зы сямю зымкамі хувай, усё роўна выкыпыюць.
За трыдзевяць зямель, кніжн. Надзвычай далёка. Заехыў за трідзівяць зямель, калі яго цяперь нывясьціш. Гады два жыў тут, у Ходысых, а цяперя вун за трідзівяць зямель.
Затыкаць горла (глотку), груб. Прымушаць маўчаць. Мне ты зытыкаць горла ня будзіш, я цябе дужа ні баюсь. Як аччысьціў хырашэнька, дык пірістаў зытыкаць глотку. ГІынас ёй усігда зытыкаў глотку, ні дываў слова скызаць. Зак. Заткнуць горла (глотку). Ты пыспрабўй толька тріпані што-нібўдзь, жыва заткнў горла. Луччы будзіць, есьлі заткнеш глотку. Множн. Пазатыкаць (пазаткнуць) горлы (глоткі). Пызытыкайця горлы ды сядзіця, калі нікўды ня просюць. Ім нада пызытыкаць глоткі, ціряшчўр рызыйшліся. Hi шулудзіціся, ні нада, і вам пызаткнўць горлы. Пызаткнўлі глоткі і хырашо зьдзелылі, на іх ужо ніякія управы ні було.
Затыкаць дзіркі (дзірку). Задавальняць часова самыч вострыя патрэбы пры нястачы. Ныдаела ўжо мне як горькыя редзька зытыкаць дзірькі усякій раз то с адным, то з другім. Зак. Заткнуць дзіркі (дзірку). Айдзе ўжо мне дужа рускушувацца, худзь ба заткнўць дзірькі. Усё ніяк ні ладзіцца, адну дзірьку заткнеш, другая пыіўляіцца. Множн. Пазатыкаць (пазаткнуць) дзіркі. Айдзе мне пры якея зыпасы дўмыць, каб во хуць на первый случый пызытыкаць дзірькі. У адным дзірькі пызаткнеш — глядзіш, у друп'м ні хвытаіць. П рацягл.-фінальн. Назатыкаць дзіркі. Йада неік табе іначы жыць, а так ірваць с аднаго места ў другоя — ні нызытыкаіш дзірькі.
Затыкаць за пояс. Пераўзыходзіць ва ўсім. Навум іх абоіх кругом зытыкаў за поіс. Зак. Заткнуць за пояс. Кіріла заткнець цябе за поіс, у чым ты толька хочыш, ён жа чылавек, а ты што. Узмацн. Пазатыкаць (пазаткнуць) за пояс. Кудрічані вас кругом даўно пызытыкалі за поіс, кудрічані — работнікі, а вы ж гультаі. Мы возьмімся кўчыю — пызаткнём вас за поіс. Працягл.-фінальн. Назатыкаць за пояс. Ізыком ён нызытыкаіць за поіс, а як
да дзела дайдзіць, то сьпіна зыбаліць, то ў каленіх зышчыміць, то пуд лупатку заколіць.
За (у) адзін міг. Вельмі хутка. Я б да тых Жыгалвг-зы адзін міг дабег. Толька скажы, у адзін міг зьдзелыіц»У адзін міг нейкыя зацьмінь узілася, сьледу ня відна.
Захадзіцца ад слёз. Плакаць да канвульсій. I я ўгыварівыла, і Машка рузувіряла — заходзіцца аць сьлёз: нашто мне цяперя жыць. Зак. Зайціцца ад слёз. Марья нічога, толька нахмўрілыся, а Вульляна зыйшлася аць сьлёз. Узмацн. Пазахадзіцца (пазайціцца) ад слёз. Пызыхадзіцца аць слёз нада було ны такіх дзяўчонык гледзічы. I свае, і чужыя пызайшліся аць сьлёз.
Захадзіць у тупік. Трапляць у безвыходнае становішча. Ен ужо ні раз зыхадзіў у тупік зь етымі сваімі дзіламі. Зак. Зайціць у тупік. Я пряма зайшоў у тупік с такою кўплію-прыдажыю. Узмацн. Пазахадзіць (пазайціць) у тупік. Дўмылі, дўмылі і ў тупік пызыхадзілі, ні знаім, як дальшы быць. Калі мы пызайдзім у тупік, што вам с таго.
КНІГІ ОНЛАЙН
