Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Аднак і ў нас ёсць розумы, не здольныя да цвярозага погляду на свет і дакладнага мыслення....
... расійскія нацыяналісты. Яны разумеюць Ягелонскую ідэю як памкненне да адбудовы польскай дзяржавы ў межах да падзелаў, як падпарадкаванне інтарэсаў нашага краю інтарэсам Польшчы, як залежнасць Вільні ад дырэктываў Варшавы. Мэтай майго артыкула і было паказаць хімернасць такіх падазрэнняў.
... Трэба быць зусім блізарукім, каб не заўважаць, што літоўцы і беларусы да гэтага часу ўспрымаюць Ягелонскую ідэю (у яе сутнасным значэнні — як унію з Польшчай) калі не варожа, то абыякава; але паколькі ўласныя палітычныя ідэалы яны не здолелі выразна сфармуляваць, то цяжка сёння казаць пра будучую перспектыву. Аднак няма сумневаў, што польскае грамадства не можа ажыццяўляць палітыку на ўласны розум, не зважаючы на літоўскі і беларускі народ.
26. Міхал Ромер. Дэмакратыя і нацыянальнае развіццё (1912 г.)
Крыніца: Ромер М. Дэмакратыя і нацыянальнаеразвіццё // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 144-149.
... Развіццё краю знаходзіцца пад знакам нацыянальнасці.
Адносна нядаўна мінулі старыя часы, яшчэ заспетыя старэйшым пакаленнем жывучых сёння грамадзян краю, калі Літва і Беларусь не ведалі таго ўнутранага нацыянальнага разладу, які сёння так востра праяўляецца. Здавалася, што ў гэтым краі жыве адзіны народ, які размаўляе, праўда, на розных мовах, але згуртаваны і маналітны. Спрэчка ішла толькі пра прыналежнасць краю да Польшчы ці Расіі, а ўласна кажучы пра выцісканне адсюль польскіх культуры і ўплываў расійскімі. Акрамя гэтага народа тагачасных «літвінаў», у які ўваходзіла як польскамоўная шляхта, так і мяшчанства ды вясковыя масы, што размаўлялі па-літоўску і па-беларуску, існавалі, праўда, пэўныя чужыя элементы, перадусім габрэі, расійцы-стараверы і г. д., але тэта былі трупы дакладна і выразна адасобленыя ў грамадскім арганізме. Бачнасць адзінства была захаваная. Ля тых вытокаў і нават у першых спробах адраджэння літоўскай ці беларускай літаратуры, якія мы бачым на пачатку XIX стагоддзя і якія выходзяць пераважна з асяродку шляхты, мы назіраем хутчэй рысы пэўнага акцэнтавання правінцыялізму, чым свядомае фармаванне асобнай і самастойнай нацыянальнай культуры.
Аднак жа да канца XIX стагоддзя ідылія адзінства знікае, народ даўніх «літвінаў», якім яго ведалі ці хутчэй успрымалі нашы бацькі, распадаецца на асобныя нацыянальныя групы і ў сваім старым выглядзе знікае. Яшчэ і сёння можна пабачыць, як у новых змененых варунках блукае выміраючы від «літвінаў» старога тыпу, якія належаць пераважна да старэйшага пакалення, не хочуць паверыць у факт нацыянальнага раз’яднання нашага грамадства і лічаць гэта ці праявай калектыўнага пагаршэння, ці вынікам варожай інтрыгі. Большасць, аднак, у сваёй пасіўнай масе сама патрапляе пад тэты працэс раз’яднання; новыя элементы разладу штораз пранікаюць у чалавечую свядомасць і радыкальна
перафармоўваюць звычайную псіхіку ў нацыянальнай сферы. Ад народа «літвінаў» адасобіліся літоўцы, палякі, урэшце беларусы. Апошнія бадай што дагэтуль яшчэ складалі ў сваёй масе асяроддзе «тутэйшых», гэта значыць народа мясцовага з тэрытарыяльнага пункту гледжання, без акрэслення нацыянальнай індывідуальнасці, падзеленага на «каталікоў», што ідэнтыфікуюцца збольшага як палякі, і «праваслаўных», што ідэнтыфікуюцца як расійцы.
Працэс нацыянальнага раз’яднання крочыць усё хутчэй, усё энергічней і глыбей. Асобныя нацыі усё больпі узмацняюць свае культуры, умацоўваюць шчыльнасць сваіх шэрагаў, робяць больш выразнымі свае патрабаванні. Апошнія гады пасля 1905 года вызначылі ў гэтым кірунку значны прагрэс, тэмпы якога з года ў год растуць. Таму мы таксама зараз знаходзімся перад абліччам нацыянальнага пытання, зусім выразна і прынцыпова інакш акрэсленаа, чым старая колішняя польска-расійская спрэчка за Літву. Нацыянальнае пытанне ў яго цяперапінім стане гэта наша агромністая ўнутраная краёвая праблема. Гэта культурная і грамадская праблема першараднага гістарычнага значэння, вырашэнне якой належыць да галоўных задач будучыні і мусіць ужо цяпер прасоўваццанаперад сучасным пака леннем. У любым выпадку задача гэта робіцца з дня ў дзень усё болып актуальнай і вымагае пастаянных выдаткаў энергіі і думкі, асабліва ў напрамку дэмакратыі, якой належыць будучыня.
Відавочна, што тэты працэс нацыянальнага адасаблення не быў толькі справай выпадку ці толькі эва люцыяй паняццяў. ... Дэмакратызацыя грамадства ў XIX стагоддзі і перадусім разнявольванне сялян запачаткавала працэс фармавання асобных самастойных нацыянальных культур краю. 3 моманту, калі сялянскія народныя масы пачалі пераходзіць ад бяздзейнасці да актыўнай чыннасці, калі яны пачалі браць у свае рукі стырно ўласных патрэбаў і дамагацца іх задавальнення ці то ў форме імкнення да асветы і гаспадарчага развіцця, ці то ў форме, напрыклад, выбараў у Думу, ці нават такіх спраў, як пытанне мовы набажэнства ў касцёле і г. д., калі з гэтага народа пачала выходзіць інтэлігенцыя, калі, дарэчы, масы пачалі вызваляцца ад апякунчых пялюшак і аказваць усё болып дзейснае і свядомае ўздзеянне на ўвесь парадак грамадскіх адносін, з таго моманту культурная
індывідуальнасць мусіла вылучыцца як новы і ўсё больш магутны чыннік развіцця.
Старыя казкі пра чужынскую інтрыгу, пра злую волю двудушных агітатараў, што адрываюць народ ад гістарычнай традыцыі і да таго падобнага цяпер, улічваючы ўсё больш моцны нацыянальны рух і ўсё больш масавы яго характар, выглядаюць ужо зусім камічна і не вымагаюць аспрэчвання.
Сёння мы маем дачыненне не толькі з тэндэнцыяй, але ўжо ў значнай ступені і са здзейсненым фактам.
Якія ж з гэтага могуць вынікаць наступствы і парады для краёвай дэмакратыі? Якая мусіць быць яе пазіцыя ў святле гэтага факта? Ці мусіць яна распасціся паводле нацыянальнага падзелу на асобныя польскую, літоўскую, беларускую дэмакратыі, ці ўсё ж ва ўлонні краёвай грамадскасці ствараць маналітную сувязь гістарычнага працэсу?
Несумненна, як гэта ўжо адзначана вышэй, што само нацыянальнае пытанне ў яго сённяшнім стане ёсць творам дэмакратыі. Таму замест вонкава маналітнай і бясколернай «тутэйшай» масы мы сёння маем нацыянальныя культуры, якія ўжо ці выразна індывідуалізаваныя, ці, як беларусы (і літоўцы у Віленскай губерні), знаходзяцца ў працэсе індывідуалізацыі. Гэты працэс мусіць быць скончаны і будзе скончаны.
Індывідуалізацыя нацыянальных культур у краі зусім не нішчыць адзінай краёвай супольнасці, якая пастаянна існуе...
27. Міхал Ромер. Пра наш край (1913 г.)
Крыніца: Ромер М. Пра наш край // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XXстагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 156-162.
Наш край, гэта значыць даўняя гістарычная Літва, або, як мы зараз кажам, Літва і Беларусь, займае велізарную прастору зямлі ад Балтыкі да Дняпра і ад пскоўскіх раўнін аж да мазавецкіх пяскоў і палеска-пінскіх балот, таму яе нельга разумець як цалкам аднародную. Яна змяшчае ў сабе цэлы шэраг асаблівых рэгіянальных уласцівасцяў, як фізічна-кліматычных, так і этнаграфічных ды культурных. Гісторыя, супольнае мінулае, падпарадкаванне роднасным элементам знешніх уплываў, звязалі гэтыя рэгіёны ў адзіную краёвую цэласць, але не знішчылі лакальных асаблівасцяў, не знівелявалі цалкам розніцу ў паходжанні і культуры народа. Найбольш выразным з’яўляецца падзел гэтага краю на дзве асноўныя вялікія тэрыторыі, заселеныя дзвюма сялянскімі народнасцямі, Літву і Беларусь. ...
... Літоўцы усё болып выразна агучваюць лозунг Літвы для літоўцаў, літоўскай Літвы. Фармаванне нацыянальнай Літвы ў супрацьпастаўленні Літве гістарычнай або нават этнаграфічнай гэта адна з прыкметаў літоўскага руху, адна з догмаў таго гістарычнага дзеяння, якім з’яўляецца Адраджэнне Літвы. Тут гэтая канцэпцыя ўсё болып пранікае ў псіхалогію народа. Заходняя, карэнная Літва ўсё болып вылучаецца з краёвай цэласнасці гістарычнай Літвы, як de facto асобная аўтаномная нацыянальна-тэрытарыяльная адзінка.
... Глыба «тутэйшасці» ўсё больш разбіваецца і трушчыцца, саступаючы месца новым формам нацыянальным. Народныя выдавецтвы, асветніцкі рух і да таго падобныя, якія ідуць з усіх трох бакоў (літоўскага, польскага і беларускага), звернутыя ў тым самым кірунку. I трэба тут адзначыць, што рух, з усіх трох нібыта найбольш слабы, бо не карыстаецца аніякай прыхільнасцю з боку ўладаў, не багаты на культурный сродкі, не мае якой-небудзь вонкавай дапамогі ад суседніх рэгіёнаў, не валодае традыцыяй і сілай сфармаванага руху беларускі рух тут не адстае ад іншых. У асобных мясцовасцях каталіцкай
Белай Русі ён замацоўваецца ў масах, здабывае сабе мясцовыя асяродкі для непасрэднай прапаганды, жывыя народныя пляцоўкі, і сістэматычна ды трывала расце, адначасова паціху ствараючы ўласныя кадры асабліва працавітай ды актыўнай інтэлігенцыі, так званай народнай паўінтэлігенцыі.
Аднак далейшае і вышэйшае культурнае развіццё народа, што праходзіць самавызначэнне, мусіць выяўляцца ў нацыянальнай спецыялізацыі, у акрэсленых выразных формах той ці іншай нацыі. Пры гэтым, у нашых умовах нацыянальнае адмежаванне ёсць справай вельмі цяжкай, якая не можа быць вырашаная простым адсячэннем. Таму паступовыя поспехі працэсу нацыянальнага ўсведамлення безупынна выклікаюць непаразуменні, спрэчкі пра спадчыну, сутыкненні і ўзаемнае суперніцтва. Найлепшым чыннікам для падзелу ёсць мова, але і яна не да канца ўсталяваная, ды і, зрэшты, не толькі яна адна абумоўлівае сукупнасць культурназвычаёвых рысаў, на якіх грунтуецца нацыянальны падмурак.
Беларусь — гэта народ яшчэ пераважна ў спячцы, народ, грамадская і культурная самасвядомасць якога ў масе сваёй яшчэ вельмі нізкая. 3 захаду і поўдня працэс самавызначэння пачынае паволі праточваць пасіўную абалонку бяссілля, але ў параўнанні з суседняй Літвой тэты працэс знаходзіцца толькі ў зародку. Інтэлігенцыя, што паходзіць з гэтага народу, яшчэ дагэтуль амаль паўсюдна падпадае над дэнацыяналізацыю, а гарады паводле мовы і свайго самаадчування застаюцца расійскімі. Народныя каталіцкія элементы цягнуцца ў гарадах да польскасці, рэшта ж — як масы, так і інтэлігенцыя — русіфікуецца. Толькі вельмі нешматлікія адзінкі з інтэлігенцыі абвяшчаюць у гарадах узнікненне свядомага беларускага руху, а на вёсцы ўсё ж такі пачынаюць вырастаюць кадры ніжэйшай народнай паўінтэлігенцыі, якія становяцца найболып энергічным зачынам адраджэння Белай Русі, канцэнтруючы вакол сябе ядро свядомых памкненняў у спячай дагэтуль народнай масе.
КНІГІ ОНЛАЙН
