Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Калі нават цалкам пагадзіцца з вышэйзгаданымі сцверджаннямі, якія, аднак, на самай справе патрабуюць шэрагу агаворак, часта нават сур’ёзныхгэта, нягледзячы ні на што, не перакрэсліць аднаго факту існавання беларускага народу, які займае пэўную вялікую тэрыторыю каля нашых усходніх межаў.
Беларускі народ ёсць. Можна на даўжэйшы ці карацейшы час перакрэсліць беларускае «пытанне», можна на дзясяткі гадоў адсунуць яго дзяржаўнае будаўніцтва а ле самога факту існавання беларуса, існавання беларускага народу схаваць не ўдасца.
Будзе пастаўлена першае пытанне: з Польшчай ці з Расіяй? I, нягледзячы на натуральны ход падзей, на спляценне культурных, геаграфічных, гістарычных і эканамічных момантаў, якія непараўнальна бліжэй натуральным чынам звязваюць Беларусь з Польшчай, чым з Расіяй, адказ будзе — з Расіяй. Але не трэба мець за гэта да беларусаў прэтэнзій, бо тут мы самі вінаватыя.
Там, дзе ёсць Менск, сэрца і калыска Беларусі, там, дзе ёсць перавага беларускага аднароднага абшару — там будзе цэнтр, аб’яднаўчы для ўсяго гэтага народа.
Па ўласнай віне, дзеля трыумфу бяздумнасці, стаўшай у позу дробнага аргумента «нераздражнення Расіі», мы аддалі ў Рызе Менск пад расійскі ўплыў. ...
Беларускага пытання, як пра гэта думаў Ст. Грабскі, Полыпча не пазбылася, пазбавілася яна толькі магчымасці яго вырашэння. ...
...Тэрыторыя, якая заставалася ў нашых межах, давала б праз пэўны час магчымасць для развіцця беларускага руху, і пры дапамозе польскай дэмакратыі мы неўзабаве атрымалі б магчымасці для выканання нашай гістарычнай задачы. Ідэя федэрацыі вольных з вольнымі ажыла б наноў і, уведзеная Польшчай у дзеянне, зноўку распачала б адзіна рацыянальную пабудову ўсходу Еўропы. А ўвесь беларускі абшар цэнтраімкліва цягнуўся б да заходняй часткі Беларусі, якая праводзіла б у жыццё ўласныя дзяржаўныя ідэалы з дапамогай Полыпчы. Гэта стрымлівала б Расію, змушала б яе быць з намі асцярожнай. Цяпер усё стала іначай. Беларускую ірыдэнту будзе мець Польшча — і цэнтрабежныя памкненні будуць скіраваныя на ўсход.
Пакуль яшчэ ёсць час, мы павінны зразумець сваю памы лку як адносна будучыні Беларусі, так і адносна будучыні Польшчы, і прыкласці ўсе намаганні, каб яе выправіць.
Само жыццё, эканамічны ход гісторыі таксама падкрэслівае вышэй выказаныя пастулаты.
Да выпраўлення сітуацыі пакуль ёсць час!
А Літва? ...
Польшча, заспетая гэтай смеласцю знянацку, была ахопленая энтузіязмам: цешыліся з таго, што Вільня патрапіла ўпольскія рукі. ...
Была створана сітуацыя, якая для еўрапейца прадстаўляецца ў форме змагання двух імперыялізмаў, польскага і літоўскага, прычым, улічваючы непаразуменне адносна назвы «Літва», быў дадзены козыр у рукі ковенскіх літоўцаў, якія перад гэтым былі сур’ёзна аслабленыя стварэннем Сярэдняй Літвы.
Мусіць яшчэ быць скліканы Сейм у Вільні як адгалосак вялікай думкі, якая свяціла пры нараджэнні Сярэдняй Літвы. Сейм мог бы яшчэ шмат кепскіх рэчаў выправіць, стварыць у адпаведнасці з першапачатковымі намерамі ініцыятараў акцыі цэнтр для адбудовы Вялікага Княства Літоўскага. Гэты цэнтр пры шанаванні індывідуальнасці жыхароў розных нацыянальнасцяў, пры талерантным стаўленні да габрэяў, якія маюць вялікі ўплыў на ўсходніх землях, пры ўдзеле ў працы радаў беларусаў, а магчыма, што і літоўцаў, мог бы стаць прывабным элементам, з аднаго боку, для Ковенскай Літвы, з якой, перамаўляючыся як роўныя з роўнымі, мы маглі б прыйсці да пэўнага паразумення. 3 другога боку, гэты ўплыў мог бы сягаць і на ўсход, уцягваючы ў сваю арбіту Беларусь.
Шырокі вялікалітоўскі арганізм, збудаваны на кантанальнай ці іншай падобнай аснове, чым забяспечвалася б раўназначнасць літоўскага чынніка на захадзе, польскага у цэнтры і беларускага на ўсходзе, даваў бы гарантыю свабоднага нацыянальнага развіцця ўсіх жыхароў, забяспечваў бы неразарвальныя гаспадарчыя інтарэсы ўсёй супольнасці і цалкам абапіраўся б на Польшчу пры рэалізацыі сваіх міжнародных, мілітарных, мытных і камунікацыйных задачаў, якія, вырашаныя сумесна з Полыпчай, прыносілі б аднолькавую карысць абодвум бакам.
Такім толькі чынам можна было б яшчэ згладзіць памылкі Рыжскай дамовы, можна было б Польшчы вярнуць натуральны ход развіцця падзей на ўсходзе.
47. Станіслаў Свяневіч. Грахі польскай палітыкі (1926 г.)
Крыніца: Свяневіч С. Грахі польскай палітыкі // Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 251-254.
У пераломныя 1919-1921 гады Полыпча адносна нашага краю ўчыніла вялікі грэх, наступствы якога яшчэ доўга ў гістарычнай будучыні будуць адгукацца на справах краю і на лёсе Рэчы Паспалітай як вялікай дзяржавы. Гэтым грахом, вялікім грахом супраць ідэалаў мінулага, а таксама супраць здаровага сэнсу, быў дазвол на падзел земляў Вя лікага Княства Літоўскагаштучнымі дзяржаўнымімежамі. ...
Памыляецца той, хто лічыць, што ідэал непадзельнасці земляў былога Вялікага Княства Літоўскага і ідэал польскалітоўска-беларуска-ўкраінскай федэрацыі гэта толькі праява пэўных палітычных сімпатый, асабістых прыхільнасцяў летуценнікаў, што ганяюцца за ценямі вялікай мінуўшчыны. Федэралісцкі ідэал гэта таксама і ўвасабленне эканамічных інтарэсаў нашых земляў, гэта мара пра буйны жыццёвы росквіт, пра стварэнне ўмоў для павышэння прадукцыйнасці краёвай вытворчасці, пра сотні тысяч тон грузаў, якія перавозяцца па нашых рэках і па нашых чыгунках.
Д астаткова павярхоўнага погляду на карту, каб пераканацца, што само геаграфічнае становішча звязвае паміж сабой землі, якія ляжаць паміж Балтыйскім і Чорным морамі. Геаграфічнае становішча проста навязвае літоўска-беларуска-ўкраінскім землям вертикальную кааперацыю. 3 незапомных часоў праз гэтыя землі ішоў буйны водны шлях, які злучаў два згаданыя моры. 3 поўначы на поўдзень, а таксама на паўднёвы ўсход, — гэта значыць болып-менш па вертыкальнай лініі, разгарнулася вялікая арганізацыйная праца ўладаў гістарычнай Літвы. У расійскія часы мы таксама адчувалі вельмі моцныя повязі, якія злучалі басейн Дняпра з басейнамі Нёмана і Дзвіны. Таксама прыблізна ў вертыкальным напрамку ідуць чыгуначныя лініі, якія злучаюць гарады Беларусі і Літвы з балтыйскімі партамі. Сёння гэтыя лініі з гандлёвага пункту гледжання фактычна не эксплуатуюцца.
Такім чынам, вялікім грахом адносна гісторыі, які ўчыніла незалежная Полыпча, з’яўляецца тое, што з-за заключэння
Рыжскай дамовы, з-за канцэпцыі эндэцка-пэпээсаўскага нацыяналізму , з-за хісткай палітыкі адносна Ковенскай Літвы для нашых земляў быў зачынены шлях да аднаўлення натуральнай вертыкальнай кааперацыі. Я сцвярджаю, што куды менш шкоды эканамічнаму развіццю нашага краю прынесла закрыццё рэвалюцыяй шляхоў у глыбіню Расіі, чым гэтае зацісканне межамі з поўдня і з поўначы. 3-за адрэзанасці ад Коўна, Лібавы і Клайпеды з аднаго боку, а таксама ад Украіны з другога, мы перасталі жыць у гаспадарчым плане, а сталі толькі існаваць.
Пішам мы гэта не для таго, каб прыгадваць памылкі мінулага, а таму, што верым — з часам мусіць сціхнуць сляпая і тупая зацятасць польскіх і беларускіх нацыяналістычных дэмагогаў, а таксама будзе вымушана сысці з палітычнай арэны злачынная дурнота маральных лідараў сённяшняй літоўскай дзяржавы. Мы верым, што здаровая палітычная думка і рэальныя эканамічныя інтарэсы з часам мусяць перамагчы. Таму верым і ў магчымасць узнікнення ў будучыні спрыяльных умоў для рэалізацыі федэрацыйных ідэалаў. Такім чынам, мы ставім тэты пункт на галоўнае месца ў сваёй доўгатэрміновай праграме.
... лозунг аўтаноміі ўсходніх земляў пачынае знаходзіць усё болып прыхільнікаў. Нават сярод нацыяналістычна настроенай часткі польскай грамадскасці нашага краю усё больш пачынае ўтварацца прыдатная псіхалагічная аснова для разумения аўтанамісцкіх лозунгаў. Усё болып людзі ў нас пачынаюць разумець, што калі б у шэрагу нашых спраў інстанцыяй, якая прымае рашэнні, была мясцовая аўтаномная ўлада, мы маглі б пазбегнуць цэлага шэрагу балячак як у нашым адміністрацыйным, так і ў гаспадарчым жыцці.
Мы лічым, што цяпер найлепшы час для таго, каб Полыпча пачала выпраўляць памылкі сваёй палітыкі ў дачыненні да нашага краю. Вялікай памылкі знявечання земляў Вялікага Княства Літоўскага штучнымі межамі хутка выправіць не ўдасца. Таму аб’яднанне гэтых земляў у адно цэлае пры адначасовай рэалізацыі федэралісцкай праграмы застаецца для нас у тэты момант толькі ідэалам на далёкую будучыню, які асвятляе нашу грамадскую і палітычную працу. Але цэнтралісцкі кірунак ранейшай польскай палітыкі гэта памылка, выправіць якую можна ўжо сёння. Усходнія землі
мусяць атрымаць аўтаномію. Таму ўжо сёння павінен стаць актуальным праект вылучэння ўсходніх земляў у асобную адміністрацыйную адзінку, што стала б першым кронам да ўстанаўлення на працягу некалькіх найбліжэйшых гадоў у нашым краі аўтаномнага ладу.
48. Уладзіслаў Талочка. Пра краёвасць (1927 г.)
Крыніца: Талочка У. Пра краёвасць // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XXстагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 274-275.
Ад рэдакцыі*
Пан Дрыгвіч (У. Талочка С.М.) даў свайму артикулу няправільную назву, бо ён у ім гаворыць не столькі пра краёвасць, колькі пра адносіны польскай дэмакратыі ў нашым краі да беларускага нацыянальнага руху.
...Краёвасць не звязаная з ніводнай нацыянальнасцю. Краёўцам можа быць як тутэйшы па ляк, так і літовец, беларус, нават габрэй, калі ён разумев і адчувае дзяржаўныя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага. I наадварот усе яны не будуць краёўцамі, калі інтарэсы сваёй нацыянальнасці ставяць вышэй за агульныя, краёвыя інтарэсы...
Кажучы коратка: літоўская палітычная думка, а яшчэ ў большай ступені беларуская, увогуле яшчэ не дарасла да краёвай ідэалогіі, абапертай на традициях Вялікага Княства Літоўскага, у той час як польская (тутэйшая) палітычная думка пад уплывам нацыянальных сілаў, якія дзейнічаюць звонку, яе перарасла, а хутчэй непамерна і аднабакова збуяла...
Адным словам, краёвасць — гэта выразна тэрытарыяльная, а не нацыянальная канцэпция, і ўсе висновы пана Дрыгвіча па сутнасці з праблемай краёвасці не маюць нічога агульнага.
* Заўвага рэдактара газеты «Przeglqd Wilenski» да артикула У. Талочкі.
49. Станіслаў Свяневіч. Ідэя краёвасці (1928 г.)
КНІГІ ОНЛАЙН
