Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Крыніца: Свяневіч С. Ідэя краёвасці // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XXстагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 255-266.
Прапагандаваная намі ідэя краёвасці, імкненне да надання літоўска-беларускім землям тэрытарыяльнай аўтаноміі не ўзнікла, як гэта некаторыя неабгрунтавана сцвярджаюць, ad usum (дзеля патрэбы) моманту. Яна з’яўляецца вынікам той асобнасці, якую цяперашнія ўсходнія землі на працягу стагоддзяў, на калісьці вялізнай тэрыторыі, якая ахоплівала Вільню, Коўна і Менск, мелі ў адносінах да Рэчы Паспалітай, з якой Вялікая Літва была ў той час звязаная Люблінскай уніяй. Гэтая асобнасць знайшла сваё ўвасабленне ў іншым уладкаванні Літвы ў параўнанні з усёй Полыпчай. Праўда, Канстытуцыя 3-га мая фармальна адмяніла гэтыя асаблівасці ў дзяржаўным уладкаванні паміж братнімі краінамі, аднак адпаведная пастанова ніколі не была ўведзена ў жыццё, засталася мёртвым гукам. Фактычна ў выніку далейшага развіцця падзей асаблівасць умоў на землях былога Вялікага Княства Літоўскага, ідучы рознымі шляхамі, перажыла часы расійскай акупацыі і ў поўным аб’ёме захавала сілу ажно да нашых часоў.
Польскі народ не адмаўляўся ад сваіх правоў на незалежнасць, некалькі разоў дэманструючы гэта адчайным і безнадзейным узброеным выступлением, народы ж, якія жылі на тэрыторыі гістарычнай Літвы, надалей захоўваючы пачуццё сваёй асобнасці, змагаліся супраць Расіі супольна з палякамі, імкнучыся такім чынам да вяртання такой Польшчы, якой яна была перад падзеламі, гэта значыць складзенай з этнаграфічнай Польшчы і Літвы і ўладкаванай на федэрацыйных асновах.
У сучасных межах цяперашніх польскіх усходніх земляў, з дадаткам да іх Менска, адчувалася хоць і моцнае, але ўжо памкненне толькі да здабыцця ў межах расійскай дзяржаўнасці тэрытарыяльнай аўтаноміі. Такія ж памкненніаўтаномныя, а не незалежніцкія, пусцілі парасткі таксама на тэрыторыі
цяперашняй выключна нацыянальнай Літвы, называнай дзеля адрознення ад гістарычнай Літвы і Сярэдняй Літвы Ковенскай Літвой.
Жыхары літоўска-беларускіх земляў, да апошняга моманту заварожаныя магутнасцю расійскага калоса, баяліся і марыць пра аднаўленне ягелонскай ідэі, пагаджаючыся застацца ў рамках расійскай дзяржаўнасці і патрабуючы для сябе толькі тэрытарыяльнай аўтаноміі. ...
Прадаўжа льнікамі расійскай палітыкі на тэрыторыі земляў былога Вялікага Княства Літоўскага, гэта значыць стасавання да іх іншага падыходу, чым да астатніх частак былой Рэчы Паспалітай, былі падчас некалькігадовай акупацыі немцы....
...Створаны ў той час Польскі камітэт, які складаўся з прадстаўнікоў усіх кірункаў палітычнай думкі, пачынаючы з перакананых правых і канчаючы сябрамі Польскай сацыялістычнай партыі, нягледзячы на вялізную розніцу ў поглядах і перакананнях, заняў агульную пазіцыю. У мемарандуме, звернутым да акупантаў, Польскі камітэт патрабаваў стварэння з Полыпчы і Вялікай Літвы з Вільняй, Коўнам і Менскам адзінай дзяржавы «на аснове самастойнасці складовых частак» (Польшчы і Літвы). Такім чынам, польская грамадскасць салідарна стала на федэрацыйныя пазіцыі, імкнучыся тым самым да новага ажыццяўлення ягелонскай ідэі.
Такім чынам, польская грамадскасць усведамляла адметнасць, якую мелі землі былога Вялікага Княства Літоўскага ў дачыненні да Польшчы, іначай у вышэйзгаданым мемарандуме дамагалася б больш цеснай сувязі з Польшчай. Аднак тэты голас польскай грамадскасці не меў у той час аніякага ўплыву на складванне сітуацыі ў Прыбалтыцы.
Развіццё далейшых падзей пайшло ў зусім іншым кірунку, у выніку чаго канцэпцыя аднаўлення Вялікай Літвы была адсунутая на задні план, па ёй наносіўся ўдар за ўдарам.
Умацаванне пры дапамозе нямецкіх акупантаў нацыянальнай Літвы нанесла гэтай канцэпцыі першы магутны Ўдар....
Распачатае немцамі засяванне нянавісці Літвы да Польшчы пача ло ў рэшце рэшт падразаць яшчэ да апошніх часоў моцныя карані ягелонскіх традыцый, якія жылі глыбока ў душах не
толькі карэнных палякаў, для якіх ягелонская ідэя была і дагэтуль ёсць найсвятлейшай старонкай айчыннай гісторыі, але і ў душах жыхароў Вялікай Літвы. Гэта быў другі магутны Ўдар.
Трэцім ударам па канцэпцыі аднаўлення Вялікай Літвы быў кірунак польскай палітыкі ў 1920 годзе. Полыпча ў той час знаходзілася тут, у Прыбалтыцы, у становішчы, як Нямеччына перад сваёй паразай. Яна магла паводле сваёй волі дыктаваць умовы як Расіі, так і Літве, якія яны volens nolens мусілі б прыняць. Яна магла стварыць Вялікую Літву, што напрошвалася само сабой. Сталася, аднак, іначай ...
Такім чынам, у Прыбалтыцы склалася карыкатурная сістэма адносін. Замест аднаго натуральнага дзяржаўнага арганізма, якім была Вялікая Літва, узніклі ажно тры: на поўначы нацыянальная Літва з Коўнам, на ўсходзе нацыянальная Беларусь з Менскам, а ў цэнтры землі з пераважна польскім элементам, з якіх утварылася Сярэдняя Літва апошні магіканін канцэпцыі Вялікай Літвы ў межах польскай дзяржаўнасці.
... справа аднаўлення Вялікай Літвы аказалася на доўгі час пахаваная...
Таму мы, краёўцы, лічым, што адзіным выхадам з гэтай сітуацыі з’яўляецца рэалізацыя гарантаванага ў свой час літоўска-беларускім землям асобнага арганічнага статусу, іншымі словамі наданне ім тэрытарыяльнай аўтаноміі.
Літоўска-беларускія землі маюць адметную гаспадарчую структуру, якая адрознівае іх ад астатніх частак Польшчы. Уся дзяржаўная і грамадская гаспадарка на тых землях вядзецца хутчэй у рамках усяго былога Вялікага Княства Літоўскага, у якім гэтая гаспадарка фармавалася. Напрамак чыгуначных ліній, дарог і водных шляхоў, вытворчасць амаль аднолькавых тавараў, ідэнтычныя шляхі экспарту і крыніцы імпарту сведчаць нам пра тое, што цяперашнія літоўскабеларускія землі, якія ўваходзяць у склад Польшчы, складалі раней і складаюць цяпер адно цэлае, якое цалкам розніцца ад гаспадарчага аблічча Польшчы. Дзеля таго ў дачыненні да гэтых земляў неабходным з’яўляецца правядзенне лініі эканамічнай палітыкі, адрознай ад іншых частак Польшчы.
Культурны чыннік, які не ўкладаецца ў рамкі
агульнапольскага шаблону — гэта спецыфічная індывідуальнасць нашай сталіцы, Вільні, і яе ваколіцаў, гэта псіхалагічныя асаблівасці жыхароў нашага краю, якія толькі і маглі нарадзіць на свет такіх найвялікшых геніяў Польшчы, як народны вяшчун Адам Міцкевіч і геніяльны палітык ды ваеначальнік маршалак Юзаф Пілсудскі.
Аднак бадай што найважнейшым козырам у руках прыхільнікаў ідэі краёвасці на літоўска-беларускіх землях у цяперашніх межах Польшчы з’яўляецца гістарычна-палітычны чыннік.
I тут узнікае пытанне аднаўлення Вялікай Літвы з Вільняй, Менскам і Коўнам, Вялікай Літвы, якая з апорай на Польшчу стварала б міжнародную сілу, аб якую разбіваліся б тэрытарыяльныя прэтэнзіі як Нямеччыны, так і Расіі.
На нашу думку, аднаўленне Вялікай Літвы, якая ўключала б, як мы вышэй згадалі, Вільню, Коўна і Менск, мусіць адбыцца раней ці пазней. Землі, якія сёння складаюць Ковенскую Літву, Савецкую Беларусь, а таксама Віленшчыну, Наваградчыну і Гарадзеншчыну, складаюць арганічнае цэлае, штучны падзел якога не зможа пратрымацца доўга. Межы, якія аддзяляюць нас дэмаркацыйнай лініяй ад Ковенскай Літвы і, падкрэслім гэта яшчэ раз, праз вялікае гістарычнае непаразуменне дзеляць напалову жывое цела беларускага народа, мусяць знікнуць. Менавіта ў гэтым кірунку незалежна ні ад каго працуе жыццё.
Тут сама сабой напрошваецца выснова, што першым крокам у гэтым кірунку павінна быць наданне літоўска-беларускім землям у Польшчы тэрытарыяльнай аўтаноміі.
Ідэя ж краёвасці грунтуецца на дзвюх праграмах: максімальнай і мінімальнай. Максімальная праграма — аднаўленне Вялікай Літвы і злучэнне яе ў федэрацыйным саюзе з Польшчай. Мінімальная праграма наданне землям са змешаным польска-літоўска-беларускім насельніцтвам тэрытарыяльнай аўтаноміі, якая ў разуменні краёўцаў з’яўляецца першым этапам для рэалізацыі максімальнай праграмы.
50. Станіслаў Свяневіч. Наша пазіцыя (1934 г.)
Крыніца: Свяневіч С. Наша пазіцыя // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XXстагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С.267-270.
У падмурку краёвай ідэі, якую мы атаясамляем з паняццем Ягелонскай ідэі, ляжыць перакананне, што галоўныя, найболып прынцыповыя сілы, якія вырашалі гісторыю даўняга Вялікага Княства Літоўскага, сёння з’яўляюцца не менш актуальным!, чым былі пяцьсот год таму назад.
... Мы разумеем Ягелонскую ідэю як ідэю цеснай супрацы нацый, якія імкнуцца абараніць сваю палітычную незалежнасць і культурную індывідуальнасць ад хваляў, што накатваюцца з раўніны, у якой мы знаходзімся на заходнім мысе.
За апошняе стагоддзе шмат што змянілася ў свеце: з’явіліся чыгунка, электрычнасць, аўтамабілі, танкі. Але прынцыповыя элементы нашай сітуацыі застаюцца без змен.... У такіх умовах Ягелонская ідэя не менш, а нават больш актуальная, чым у часы Вітаўта ці Баторыя.
Для таго, каб супрацьстаяць павевам віхуры, якая ніколі не перастане нам пагражаць з абпіараў гэтай прасторы, патрэбная вялікадзяржаўная магутнасць...
Полыпча не ёсць вялікай дзяржавай. Але Полыпча сёння, як і калісьці, можа стаць найважнейшым чыннікам стварэння вялікадзяржаўнай магутнасці. Усе нацыі, што аселі на межах вялікай Усходняй раўніны, прытуліўшыся да балтыйскіх берагоў ці карпацкіх сцен, могуць супольна стварыць сілу, якая будзе ў сабе ўтрымліваць элементы вялікадзяржаўнай магутнасці. Мроі пра супольную рэалізацыю гэтай магутнасці палякамі і суседнімі нацыямі складае, на нашу думку, прынцыповы змест Ягелонскай ідэі.
Мы дакладна ўсведамляем, што наш культ традыцыі Вялікага Княства Літоўскага, наша канцэнтрацыя ўвагі на вялікіх праблемах прыбалтыйскай і расійскай палітыкі, наша зацікаўленасць украінскім і беларускім пытаннем з’яўляюцца чужымі для пераважнай болыпасці польскага грамадства. Нашы канцэпцыі непапулярныя. Але калі ў Полыпчы і ёсць
дзе-небудзь людзі, якія падзяляюць пакутлівыя для нас клопаты і смелыя мары, разумеюць нашы канцэпцыі, то знаходзяцца яны ў межах лагера маршалка Пілсудскага.
Наш клуб краёвую ідэю разумев болып шырока. Мы разумеем яе як пэўную ідэю, якая заставалася жывой у Вільні як у часы славы, так і ў найгоршы перыяд нядолі, якая сёння мусіць стаць супольнай ідэяй Польшчы, балтыйскіх дзяржаў, а таксама ўкраінскага і беларускага адраджэнскіх рухаў. Таму прыхільнікам нашых поглядаў можа быць не толькі чалавек, які паходзіць з нашых земляў, але кожны, хто падзяляе і разумев нашы ідэалы. Мы імкнёмся да таго, каб наша канцэпцыя здабыла як мага болып актыўных прыхільнікаў. 3 гэтага гледзішча мы прадстаўляем сабою свайго роду ідэйны імперыялізм Вільні.
КНІГІ ОНЛАЙН
