Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
51. Людвік Абрамовіч. Трыццацігоддзе краёвай ідэалогіі (1936 г.)
Крыніца: Абрамовіч Л. Трыццацігоддзе краёвай ідэалогіі // Краёвая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 290-292.
Краёвая ідэя ўзыходзіць да гісторыі так далёка, наколькі даўно існавала Вялікае Княства Літоўскае. Рэальныя формы ёй надаў Вітаўт Вялікі, аб’яднаўшы ў адно цэлае Літву і Русь ды стварыўшы з іх асобны дзяржаўны арганізм паміж Польшчай і Масквой, Гэтая ідэя свяціла на працягу стагоддзяў шматлікім выдатным асобам з вяльможных родаў Літвы: Гаштольдаў, Радзівілаў, Сапегаў, Пацаў, Агінскіх, у пэўныя моманты захоплівала таксама шляхецкія масы, а пасля заняпаду Рэчы Паспалітай знаходзіла прыхільнікаў і паслядоўнікаў у шэрагах дэмакратычных змагароў за свабоду. Гарачым і перакананым яе прыхільнікам быў «дыктатар Літвы» Канстанцін Каліноўскі. Не было недахопу ў патаемных яе прыхільніках і пазней, у часы найцяжэйшага ўціску, які рабіўся пасля паўстання. Ідэя жыла ў сэрцах і розумах, але толькі як нешта туманнае, дакладна не акрэсленае, хутчэй як паважаная традыцыя, чым маяк і выразная мэта на будучыню. Ажывіў яе, сфармуляваў і акрэсліў толькі Міхал Ромер у заснаванай ім у 1906 годзе «Gazecie Wilenskiej».
28 лютага 1906 года выйшаў першы нумар згаданай штодзённай газеты, у якім уступны артыкул пачынаўся наступнымі словамі:
«Выданне «Gazeta Wilenska» мы збіраемся выдаваць для Літвы і Белай Русі, а таму пры вызначэнні нашай пазіцыі мусім кіравацца краёвымі патрэбамі і ў іх шукаць зыходны пункт для ўсялякай палітычнай, грамадскай і культурнай дзейнасці. 3 гэтага ж пункту гледжання мы адкідаем пазіцыю так званых «крэсаў», якое наш край Літву і Беларусь трактуе ў якасці нечых сатэлітаў, ход і развіццё якіх павінны вызначацца законам прыцягнення да пэўнага знешняга цэнтру. Мы, шчырыя і законныя грамадзяне Літвы і Белай Русі, павінны адкінуць усялякія тэндэнцыі штучнага падпарадкавання развіцця абодвух нашых краёў патрэбам сумежных краін».
Далей мы чытаем:
«Гаворка ідзе пра ўста ляванне сумеснага жыцця разнастайных нацыянальна-культурных элементаў у абодвух краях на шчырых
пазіцыях супольнага краёвага грамадзянства. Мы лічым, што менавіта такое сужыццё, а не захопніцкае паглынанне нацыянальна-культурных элементаў кімсьці адным, адпавядае інтарэсам агульнай культуры....»
Два вышэйзгаданыя пастулаты: асобнасць і самастойнасць літоўска-беларускіх земляў і раўнапраўе ўсіх нацыянальнасцяў, якія іх насяляюць, з’яўляюцца асновай краёвай ідэалогіі. Больш падрабязнай праграмы, асабліва з улікам палітычных момантаў, «Gazeta Wilenska» распрацаваць не паспела. Гэтага ёй не дазволілі знешнія абставіны. Хуткі тэмп пераўтварэнняў, якія ў той час адбываліся ва ўнутраным жыцці расійскай дзяржавы, пытанні агульнапалітычнага характару паглыналі ўвагу рэдакцыі і адсоўвалі праблему адасаблення Літвы і Беларусі на задні план, бо яна знаходзілася ў залежнасці ад заняпаду абсалютысцкага ладу ў Расіі і перамогі рэвалюцыйных элементаў. Зрэшты, «Gazeta Wilenska» спыніла сваё жыццё пасля нека лькіх месяцаў існавання.
Аднак ідэйны кірунак, пазначаны Міхалам Ромерам, не перарваўся і не перастаў пракладаць сабе шлях у свядомасці польскага грамадства Літвы і Беларусі. Лозунг «краёвасці» знайшоў шырокі водгук у разнастайных сферах. ...
Палітычныя ўмовы, аднак, не спрыялі развіццю краёвай ідэалогіі. Усё больш моцны расійскі нацыяналізм у выніку выклікаў рост нацыяналізму сярод усіх народаў, супраць якіх накіроўвалася вастрыё нападак «ісцінна рускіх людзей». ...
Нягледзячы на гэта, краёвая ідэя не згасла. Яна знайшла апору ў асяродку прагрэсіўнай віленскай інтэлігенцыі, што здолела стварыць уласнае выданне, якое змагаецца з зацятасцю і неталерантнасцю «ўсепалякаў». Перадваенны «Przegl^d Wilenski» меў той слабы бок, што недастаткова ўлічваў гістарычны чыннік, гледзячы на краёвую ідэалогію амаль выключил як на адасобленую дэмакратычную дактрыну. Тэты прагал запоўніла, у меру сілаў і магчымасцяў, нашая газета ў пасляваеннай версіі, выводзячы паходжанне сучаснай краёвай ідэі з далёкай мінуўшчыны і апелюючы да гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, у якім пачуццё дзяржаўнай агульнасці пастаянна пераважала над цэнтрабежнымі памкненнямі і ўнутранымі антаганізмамі, якія тут і там часам вымалёўваліся.
Такім чынам, народжаная Міхалам Ромерам трыццаць гадоў таму краёвая ідэалогія не занепадае і не памірае, а наадварот, развіваецца і набывае больш напоўненую форму.
52. Людвік Абрамовіч. In Hoc Signo Vinces!* (1925 г.)
Крыніца: Абрамовіч Л. In Hoc Signo Vinces! // Краёвая ідэя: конец XIX печатан XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 286-289.
Грамадзянінам Вялікага Княства Літоўскага назваў святой памяці Тадэвуша Урублеўскага аўтар ягонай пасмяротнай характарыстыкі ў газеце «Kurjer Wilenski», д адаўшы да гэтага, што нябожчык перажыў сваю эпоху на некалькі соцень гадоў. «Ягонае месца было ў Вялікім Княстве Літоўскім у XV ці XVI стагоддзі, калі паны Літвы не хацелі поўнага разрыву сувязяў з Каронай, але адначасова востра працівіліся ўсялякім паглынальным тэндэнцыям з боку апошняй».
Гэтая заўвага слушная толькі да пэўнай ступені. Крыніцай краёвай ідэалогіі сапраўды з’яўляецца дзяржаўная думка, выразнікамі якой былі на некалькі стагоддзяў раней панырада Вялікага Княства Літоўскага, а пасля, у XVIII стагоддзі паасобныя магнаты Літвы. 3 цягам часу, па меры ўзмацнення асіміляцыйнага працэсу, сепаратысцкія тэндэнцыі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага слабелі, а ў пачатку XIX стагоддзя амаль цалкам замерлі. Аднак яны зноў абудзіліся, праўда, у змененай форме і ў іншых умовах, на мяжы XIX і XX стагоддзяў, а сваё выразнае і недвухсэнсоўнае выяўленне знайшлі падчас вялікіх узрушэнняў і грамадска-палітычных пераўтварэнняў пасля рэвалюцыі 1905 года. Лозунг аўтаноміі літоўска-беларускіх земляў быў адраджэннем ужо заняпалай асобнай традыцыі і самастойнай дзяржаўнасці пад знакам Пагоні.
Ідэя Вялікага Княства Літоўскага ў пачатку XX стагоддзя, перад вайной, пачынала здабываць усё больш прыхільнікаў і паслядоўнікаў, а краёвы лагер узмацняўся як паводле сілы, так і паводле значэння. Развіццё «краёвасці» з аднаго боку было запаволена ростам нацыяналізму ў паасобных народаў, якія жывуць у нашым краі, а з другога ваеннымі падзеямі і выпадковасцю іх вынікаў, якая знайшла выяўленне ў тэрытарыяльным падзеле былога Вялікага Княства Літоўскага. Але япічэ жывым рэхам да нядаўнага часу папулярных краёвых настрояў была адозва да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага, выдадзеная Пілсудскім пры ўступленні ў Вільню ў 1919 годзе.
* Гэтым пераможаш! (лац.)
Таму можна цалкам слушна сцвярджаць, што Урублеўскі перажыў сваю эпоху на некалькі соцень гадоў, але гэтак сама слушна можна сказаць, што перажыў ён яе толькі на які дзясятак гадоў, бо ўсё ж такі перад начаткам вайны пазіцыя краёўцаў нікому не падавалася ні такой дзіўнай, ні такой анахранічнай, ні такой вартай асуджэння, як пра яе сёння мяркуе шырокая польская грамадская думка.
«Вы знаёміцеся з адным з апошніх магіканаў. Сёння засталося ўжо толькі тры сапраўдных грамадзяніна Вялікага Княства Літоўскага і толькі тры сапраўдныя краёўцы. Я адзін з іх», — так нібыта заявіў Урублеўскі некалькі гадоў таму безымяннаму аўтару пасмяротнага ўспаміну, калі той першы раз яго наведаў. Усеагульна вядомая любоў памерлага дзеяча да парадоксаў і эфектных афарызмаў. Таму не трэба ўспрымаць вышэйзгаданых слоў літаральна. Хоць сёння кірунак краёвай думкі вузкі і слабы, усё ж такі ён налічвае значна болып прыхільнікаў і паслядоўнікаў....
... Калісьці прыйдзе дзень трыумфу краёвай ідэі, якая адна толькі можа развязаць тэты клубок супярэчнасцяў і антаганізмаў, што стаў вынікам расквітнелых і пастаянна варожых адзін да аднаго нацыянальных эгаізмаў.
Да гэтага моманту Урублеўскі не дажыў, не дажыве, магчыма, і рэдакцыя «Przegl^du Wilenskiego», але дачакаецца яго наступнае пакаленне. Вялікае Княства Літоўскае ўзнікла невыпадкова і не было часовым утварэннем. Яго паклікала да жыцця гістарычная неабходнасць, якая вынікала з шэрагу прычын геаграфічнага, эканамічнага, палітычнага і псіхалагічнага характару, якія і сёння ў значнай ступені не перасталі дзейнічаць. Нягледзячы на штучныя межы, якія парэзалі наш край, Літва і Беларусь не перасталі складаць аднаго арганізму, а раздзёртыя ягоныя часткі не перасталі імкнуцца адна да адной. Ніводная з гэтых частак не з’яўляецца настолькі моцнай, каб паглынуць і прыцягнуць да сябе астатнія. Але злучыцца адна з адной і стварыць агульнае цэлае ў новай форме ўсе яны прагнуць (магчыма, несвядома) і будуць да гэтага імкнуцца насуперак усім перашкодам. Ці не шмат значыць той факт, што як Літва, так і Беларусь выступаюць пад адным і тым жа знакам Пагоняй?
Краёвая ідэалогія, якая грунтуецца на традыцыях Вя лікага Княства Літоўскага, сёння не папулярная ні сярод палякаў,
якія мараць пра дэнацыяналізацыю і ўніфікацыю «ўсходніх крэсаў», ні сярод літоўцаў, якія прагнуць толькі вяртання Вільні ды Гародні і не бяруць пад увагу наступствы такога падзелу краю, ні сярод беларусаў, што ўвогуле не аперуюць гістарычнымі катэгорыямі. I менавіта дзякуючы сваёй нейтральнасці, з-за таго, што яна не звязаная з ніводным элементам, які пануе тут ці недзе ў іншым месцы, што яна пазбаўленая нацыянальнай афарбоўкі — з часам краевая ідэалогія мусіць пераадолець абыякавасць, непрыязнасць і ўзаемныя прадузятасці грамадства....
53. Станіслаў Свяневіч. Грамадзянін Вялікага Княства Літоўскага (1925 г.)
Крыніца: Свяневіч С. Грамадзянін Вялікага Княства Літоўскага // Краёвая ідэя: канецХІХ-пачатпакХХстагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 248-250.
Калі некалькі гадоў таму як чалавек, што асэнсоўвае той клубок праблем, які ў нас носіць назву «пытання ўсходніх ускраін», я першы раз уваходзіў у кватэру знакамітага юрыста, хочучы пачуць ягоную думку пра тую праблематыку, якая мяне мучыла, ён прывітаў мяне словамі: «Вы знаёміцеся з адным з апошніх магіканаў. Сёння засталося ўжо толькі тры сапраўдныя грамадзяніны Вялікага Княства Літоўскага і толькі тры сапраўдныя краёўцы. Я — адзін з іх».
... Праз нейкі момант, калі завязалася размова і калі я пачуў, з якой свабодай і натуральнасцю мой суразмоўца апераваў архаічным для нас тэрмінам «Вялікае Княства», то зразумеў, што нашая легенда была для яго рэальнай гістарычнай рэчаіснасцю. У нядзельным выпуску «Slowa» ва ўступным артыкуле пан Цат напісаў, што Урублеўскі перажыў сваю эпоху на гадоў якіх з 50. Я б сказаў болып. Урублеўскі перажыў яе на некалькі соцень гадоў. Ягонае месца было ў Вялікім Княстве Літоўскім XV ці XVI стагоддзя, калі паны Літвы не хацелі поўнага разрыву сувязяў з Каронай, але адначасова востра працівіліся ўсялякім паглынальным тэндэнцыям з боку апошняй. Тады ён, магчыма, застаўся б у памяці нашчадкаў як вялікая гістарычная постаць, як вялікі дзяржаўны дзеяч.
КНІГІ ОНЛАЙН
