Ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі (1795-1939 гг.)
Сяргей Марозаў
Выдавец: ЮрСаПрынт
Памер: 446с.
Мінск 2019
Па ляк сёння любіць польскую нацыянальную ідэю, літовецлітоўскую, беларус беларускую. Урублеўскі ж любіў перш за ўсё наш край з усімі яго жыхарамі, без розніцы ўжыванай мовы, з усім яго багатым мінулым, ад слаўных паходаў Вітаўта аж да баёў Каліноўскага ў гарадзенскіх лясах.
Таму ў цяперашняй нацыяналістычнай Полыпчы Тадэвуш Урублеўскі для сябе знайсці месца не мог. I калі так шмат жоўці, так шмат незвычайнай злосці неаднойчы прабівалася ўягоных выказванняхпрасучасную Полыпчумагчыма, гэта менавіта таму, што ён разумеў сярод нас яму няма ўжо чаго рабіць. Сённяшняй Полыпчы Урублеўскі зразумець не мог....
Нацыяналістаў Урублеўскі лічыў сваімі праціўнікамі. Гэта
быў для яго чужы і варожы лагер. Нацыяналісты таксама адказвалі яму зусім непрыхаванай нянавісцю. Сярод левай дэмакратыі нябожчык меў шмат асабістых сяброў, але пра сам кірунак заўсёды казаў з лёгкім адценнем пагарды. На ягоную думку, уся наша левая інтэлігенцыя ўяўляе з сябе варты жалю вобраз людзей, прасякнутых ліберальнымі лозунгам! другой паловы мінулага стагоддзя, якія маюць шмат сантыментаў да вялікіх момантаў нашага мінулага, але адначасова заражаныя і ўсёмагутным нацыяналізмам сучаснай эпохі. ... Урублеўскі ж быў занадта катэгарычным, занадта рашучым ворагам нацыяналізму і ідэі нацыянальнай дзяржавы, каб знайсці сабе месца ў гэтым лагеры.
54. Міхал Ромер. Няма Людвіка Абрамовіча (1940 г.)
Крыніца: Ромер М. Няма Людвіка Абрамовіча // Краевая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 320-324.
Сутнасцю «краёвага» кірунку ёсць тое, што канцэпцыі «крэсовай» Літвы супрацьпастаўляецца цэнтраімклівая канцэпцыя Літвы як краю, які мае ўласную палітычную асобнасць і адметнасць у людской супольнасці свету. «Крэсовая» канцэпцыя, натуральна, не выключав любові да гэтага краю і сантыменту да яго вялікай і цікавай гістарычнай мінуўшчыны, не выключав нават рэгіяналізму, але выключав жывую, грамадскую і палітычную асобнасць краю, звернутую ў будучыню. «Крэсовая» канцэпцыя трактуе тэты край, то бок Літву, як для адных менш, а для другіх больш каштоўны, прыгожы і ўлюбёны рэгіянальны дадатак, далучаны да цэнтра (метраполіі) нейкай з суседніх земляў, аформленых у якасці асобнай палітычнай адзінкі. Для адных гэта былі б заходнія ўскраіны, для іншых усходнія. Калі казаць пра «крэсовую» канцэпцыю ў віленскіх і літоўскіх палякаў—то для іх гэтыя «крэсы», натуральна, усходнія. Дадзеную «крэсовую» канцэпцыю так званая краёвая канцэпцыя катэгарычна аспрэчвае і адкідае.
Менавіта ў гэтым і заключаецца прынцыповае і змястоўнае адрозненне паміж гэтымі дзвюма канцэпцыямі ці пазіцыямі. Не ў большай ці меншай «любові» да гэтых земляў і пашаны да мінуўшчыны Вялікага Княства Літоўскага. ... Найвыдатнейшым, найбольш гістарычным пацверджаннем па л ітычнай асобнасці краю з’яўл яецца яго дзяржаўнасць—тое, што мы называем Незалежнасцю....Тыя, для каго тэты край ці яго сталіца ды тэрыторыя толькі што вернутыя і надалей з’яўляюцца «ўскраінамі» палітычнай канструкцыі па-за межамі краю, паспяхова пра гэтыя творчыя рэчы гаварыць не могуць.
Не з’яўляюцца «краёўцамі» тыя, хто захоўвае стрыманасць адносна пытання асобнасці краю і ставіць гэта ў залежнасць ад таго, ці супадае палітычная сістэма, якая ў гэтым асобным краі на дадзены момант функцыянуе, на 100 ці прынамсі на 50% з той, якой менавіта ім хочацца.
У Англіі ёсць апазіцыя, але гэта апазіцыя «Яго Вялікасці Караля». У нас яна mutatis mutandis была б «апазіцыяй Найяснейшай Рэчы Паспалітай» пад знакам Пагоні. ...
Не з’яўляюцца таксама абаронцамі «краёвай» пазіцыі тыя (зрэшты, прыстойныя і шляхетныя людзі), якія падкрэсліваюць сваё цалкам шчырае прызнанне «Незалежнасці Літвы» як, паводле іхняга разумения, пазітыўнага, каштоўнага і трывалага чынніка ў канструкцыі Усходняй Еўропы. Але гэтую асобнасць Літвы, якую моцна падкрэсліваюць і нават сардэчна вітаюць, яны замыкаюць у межах фактычнага падзелу, зробленага пры дапамозе «здзейсненых фактаў» 1920-1922 гадоў. Яны не «краёўцы», бо па-ранейшаму зяўляюцца тымі, ці іх спадкаемцамі, хто рэзаў на кавалкі жывое цела Літвы, а цяпер жадаюць боль гэтых ранаў працягнуць надалей ....
55. Зоф’я Абрамовіч. Некалькі слоў па краевую ідэю (1940 г.)
Крыніца: Абрамовіч 3. Некалькі слоў пра краёвую ідэю // Краёвая ідэя: канец XIXпачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 325-327.
...Сёння ідэя краёвасці, як падаецца, выклікае да сябе значка больш цікавасці: пра яе гавораць, яе інтэрпрэтуюць. У выніку рознасці пазіцый можа быць небяспека памылковага яе разумения як у польскім грамадстве, так і ў літоўскім. 3-за гэтага можа скласціся перакрыўленае ўяўленне пра сапраўдную палітычную пазіцыю майго бацькі.
...На маё ж пытанне ... ён абурыўся, што не можа ісці гаворкі толькі пра адну Вільню, аддзеленую ад усіх іншых земляў Вялікага Княства Літоўскага, якія складаюць такі вялікі, разнародны і багаты абшар. Менавіта ён ёсць «нашым палякаў Літвы, літоўцаў і беларусаў краем», нашай агульнай уласнасцю, адзіным арганізмам, на жаль, пастаянна парэзаным штучнымі межамі. ...
Ніводзін нацыяналіст, як ён заявіў, не можа пагадзіцца з краёвасцю, паколькі неабходна, каб нацыянальныя ідэі, што паводле сваёй прыроды патрабуюць выключнасці, падпарадкава ліся краёвай ідэі, якая з’яўляецца проці легласцю выключнасці і ўвасабленнем супольнасці. Таму краёвасць непатрэбная ў нацыянальна аднароднай дзяржаве, затое неабходная ў шматнацыянальнай, якой у будучыні мусіць стаць Вялікае Княства Літоўскае, у якім усе тры згаданыя нацыянальнасці будуць адчуваць сябе дома і карыстацца цалкам роўнымі правамі на ўзор Бельгіі ці Швейцарыі. Сталіцай такой дзяржавы тады будзе Вільня, якая нарэшце выйдзе з ролі пешкі, лёс якой вырашае хтосьці іншы паводле нацыяналістычных пастулатаў таго ці іншага боку. Усялякія ж безаглядныя памкненні да па літычнай і культурнай гегемоны з боку по льскага, літоўскага ці беларускага элементаў абавязкова будуць падрываць гэтае адзінства, бо ў выніку гаворка пойдзе пра звядзенне іншых элементаў да ролі «меншасцяў», якія талеруюцца і якім тое ці іншае дазваляецца. Пры гэтым не мела б значэння, ці сістэма кіравання прывілеяванай болыпасці было б болып ці менш ліберальнай. У любым выпадку б
парушаўся зусім адметны характар гэтай дзяржаўнасці, якая нашым землям патрабуецца з-за іх этнічнай і культурнай рознароднасці. Таму ў цяперашняй палітычнай канфігурацыі краёвец-паляк мусіць знаходзіцца ў апазіцыі не столькі з-за тых або іншых метадаў кіравання,а з-за таго, што сама канцэпцыя ролі Вільні ў рамках нацыяналістычнай дзяржавы з’яўляецца для яго непрымальнай.
Але гэтая сітуацыя зноў можа змяніцца. Тады зноў справай краёўцаў будзе змаганне за тое, каб гэтая канцэпцыя нарэшце была падкарэктаваная, каб герб Пагоня не быў зведзены да ролі сімвала літоўскага нацыяналізму, каб факт вяртання Вільні да ролі сталіцы быў адначасова праявай разумения, наколькі такая роля з’яўляецца выключнай і якія гэта накладае абавязкі на край і дзяржаву. ...
... краёвая ідэя яшчэ доўга, відаць, застанецца непапулярнай, як любая ідэя, якая прадугледжвае ўтаймаванне нацыянальных эгаізмаў і адмаўленне ад некаторых непасрэдных і на выгляд вялікіх выгодаў ў імя дабра большай супольнасці.
56. Юзаф Мацкевіч. Ідэя двух франтоў (упершыню надрукавана ў 1942 г.)
Крыніца: Мацкевіч Ю. Ідэя двух франтоў// Краевая ідэя: канец XIX пачатак XX стагоддзя. Анталогія. Вільня: Палітычная сфера, 2014. С. 293-300.
Што такое «краёвасць»? Перш за ўсё заўважу, што назва ідыятычная. Яна, звычайна, выкарыстоўваецца дзеля назвы жыхароў экзатычных краінаў-«краёўцы»! Тыя, хто афіцыйна прадстаўляў гэтую ідэю ў Вільні, як вядомы адвакат Тадэвуш Урублеўскіці выдатны публіцыст Людвік Абрамовіч, імкнуліся да адраджэння Вялікага Княства Літоўскага як незалежнай дзяржавы. Свае камеры яны абгрунтоўвалі геапалітычным і гістарычным адзінствам земляў, што знаходзяцца плюсмінус паміж Дняпром і Балтыкай. Не буду пярэчыць, што ў іх разважаннях, таксама як і ў маіх, значную ролю адыгрываў сантымент, палітычны рамантызм, які выцякаў са звычайнай прывязанасці да спецыфічных рысаў рэгіёну. Але мая асабістая глыбокая прыхільнасць да г. зв. (менавіта гэтак званай) «краёвай ідэі» абумоўленая халодным палітычным разлікам.
Мой план урэгулявання сітуацыі ва Усходняй Еўропе шляхам стварэння дзяржавы, роўнай Германіі і Расіі, схематычна выглядае наступным чынам: Вялікае Княства Літоўскае (назавем як захочам) ахоплівае ўсе беларускія і літоўскія землі ў агульным накірунку ад Дняпра і Прыпяці на паўночны захад са сталіцай у Вільні. Полыпча ад этнаграфічнай беларускаўкраінскай мяжы на захад і поўдзень разам з Памор’ем, Сілезіяй і г.д. На паўднёвым усходзе Украіна. Больш менш у цэнтры гэтай патройнай дзяржавы, недзе на пачатку Прыпяці, зыходзіліся б гэтыя тры мяжы. Тры сталіцы Варшава, Вільня, Кіеў. Гэтыя дзяржавы, або тры часткі адной дзяржавы з адзінай замежнай і ваеннай палітыкай дамаўляюцца пра размежаванне сфераў і накірункаў палітычнай экспансіі, тэрытарыяльных інтарэсаў і намаганняў.
Да сферы інтарэсаў той часткі дзяржавы, якую мы традыцыйна называем «Вялікім Княствам Літоўскім», магла б належаць Латвія і паўночна-ўсходні накірунак на Пскоў -
НоўгарадСмаленскБранск. Усходняя Прусія стала б зонай сумесных уплываў Вільні і Варшавы.
Вяртаючыся да болып сціслай праблемы гэтак званай «краёвай ідэі» альбо, паводле маёй канцэпцыі, адраджэння дзяржавы на тэрыторыі былога ВКЛ з апорай на Польшчу і Украіну, сцвярджаю, што яна не толькі карысная для ўсіх трох зацікаўленых народаў беларусаў, палякаў і літоўцаў. Яна адзіная, якая можа гарантаваць незалежнае існаванне на гэтых тэрыторыях...
Гэтае ідэалізаванае мною Вялікае Княства Літоўскае мела б характар трохмоўнай і трохнацыянальнай дзяржавы з беларусамі, літоўцамі і палякамі. ... Літоўцы атрымаюць доступ да Вільні-сталіцы і да ўсёй гістарычнай Літвы, не губляючы нічога са свайго нацыянальна-культурнага даробку і, з’яўляючыся раўнапраўным элементам у дзяржаве, будуць карыстацца доступам да мора. Беларусь!, якія з’яўляюцца колькасна дамінуючым элементам, могуць не баяцца асіміляцыі, асабліва пагрозлівай для іх з боку Расіі, атрымліваюць доступ да мора і ўмовы для нармальнага развіцця. Віленскія палякі, захоўваючы сваю родную мову і культуру, а таксама сваю традыцыйную адметнасць ад Кароны, нарэшце атрымаюць права голасу ва ўласнай малой Айчыне, не згубяць, але ўмацуюць свой аўтарытэт як элемент, што шчыльна канцэнтруецца ў цэнтры дзяржавы і ў сталіцы. Пры гэтым яны не з’яўляюцца косткай нязгоды, а ператвараюцца ў мост паміж Варшавай і Вільняй.
КНІГІ ОНЛАЙН
