КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— Кароля! Дзе ты? Ну што ж гэта такое? Яго голас дакаціўся да самай пушчы і там згубіўся. Але адказу не было... Стахоўскі прахапіўся, успомніў усё, што снілася, апрануўся і падаўся да Злодзіна, бы там і сапраўды яго чакала Караліна. Світала... Слаўся лёгкі туман, другога берага амаль не відно, толькі, ледзь прыкметныя, па ім нібы блукалі нейкія здані, вельмі падобныя на коней. Гэта, напэўна, кусты вербалозу, што плавалі ў ранішнім тумане. На сярэдзіне ракі быў ледзь відзён човен. Каму гэта не спалася ў та-кую рань? Мабыць, то меншая дачка пана Ермаловіча. Яна ці то летам, ці то восенню блукае каля ракі, ірве кветкі, віе вянкі або садзіцца ў чо-вен і пераплывае на другі бок. Што ёй там трэба? Нібы на гэтым беразе ёй мала кветак. Пэўна, там няма людзей, і яна, не баючыся нікога, купа-ецца, загарае... Але ж цяпер восень, а яна от усё адно... Яна кінула вёслы, устала, але зрабіла, мабыць, неасцярожны рух, і човен загайдаўся, нахіліўся набок, пачуўся гучны ўсплёск — бы хто, разагнаўшыся, даў нырца... Човен пачало зносіць плынню, а таго, хто быў у ім, не відно. I ніякага крыку аб помачы. Туман трохі развеяўся, і Стахоўскі ўбачыў на сярэдзіне ракі тапельца: дзявочая галава то пакажацца, то знікне пад вадой... Стахоўскі кінуўся ў ваду. На сярэдзіне ракі — вір, але ж Стахоўскі вырас каля Нёмана і адчуваў сябе ў вадзе як рыба... 121 Ужо зблізку ён пазнаў Ганку. Схапіў яе за адзежу і пачаў грабці да берага... У Ганкі, пэўна, збілася дыханне, калі яна трапіла ў вір, наглы-талася вады, была непрытомная... На беразе ён паклаў яе жыватом на калена, і з рота ў Ганкі хлынула вада. Потым ён пачаў рабіць ёй дыхальную гімнастыку і, калі яна рас-плюшчыла вочы, на руках панёс да дома пана Ермаловіча. — Ганка! Божачкі мае! А што ж гэта такое! — згледзеўшы Стахоўска-га з Ганкай на руках, залямантаваў пан Ермаловіч. — Выкулілася з чаўна, у вір трапіла... Добра, што я аказаўся па-блізу... Ганка доўга хварэла: прастудзілася, бо ўжо восень і вада ў Злодзі-не — як лёд. Пан Ермаловіч прывёз з Мазыра земскага ўрача, і той, агледзеўшы Ганку, сказаў: — Двухбаковае запаленне лёгкіх... Моцнае, мабыць, у пані Ганкі здароўе, бо адужала яна хваробу, але аслабела, не ўставала з ложка, амаль нічога не брала ў рот, ні з кім не размаўляла, нікога не хацела бачыць. — У вашай дачкі, пан Ермаловіч, аказваецца, не толькі прастуда, а і яшчэ адна хвароба... Але медыцынатут бяссільная... — са спачуван-нем зірнуў земскі ўрач на пана Ермаловіча і тут жа дадаў: — Пара нам развітвацца, не магу я болей заставацца ў вас. Мазырскі павет вялікі, хворых хапае, а я — адзіны ўрач. Пан Ермаловіч не зразумеў адразу, на што зрабіў доктар намёк, а калі зразумеў, то й зусім разгубіўся: няўжо Ганка закахалася ў інжынера да таго, што ёй ужо і белы свет нямілы? — Дачка, што ты робіш са мною?! — пан Ермаловіч бачыў: хвароба выпетрыла Ганку да таго, што яна ўжо як тая ільдзінка на сонцы, яшчэ трохі — і не стане. — Што ты, дзеўка, узяла сабе ў галаву? Няўжо табе не шкада мяне? Дзеля каго я ўсё жыццё сяджу ў гэтым балоце? Забы-ваю пра сябе, пра ўсё на свеце, не гляджу пагода ці нягода на дварэ, а саджуся ў каламажку — і без аглядкі ў Мазыр, у Вільню... Гну спіну, прыніжаюся, соваю хабар у рукі... I каму? Жандару Чорнух-Паўловічу, якому задушыць што чалавека, што муху — усё адно... I канцылярскія пацукі, у якіх я бываў, недалёка ад яго адышлі... Мне тое трэба? Дзеля вас, маіх дзетак, стараюся... Знаеш, які пасаг у цябе? Ды любы светлы князь за гонар палічыць папрасіць тваю руку. — Што ты, бацька, хвалішся сваім багаццем? Каму яно трэба? Хіба ў ім шчасце? Вунь пан Антак... —■ Ах, пан Антак! Даўся ж табе гэты бунтаўшчык! Ды каб не я, то ён дасюль карміў бы вошай у астрозе. 122 Ганка адвярнулася, не захацела болей гаварыць з бацькам... Разгу-блены, увесь у роспачы, пан Ермаловіч выйшаў з яе пакоя, падаўся на двор, да Злодзіна, каб трохі супакоіцца, бо давяло роднае дзіцятка. I тут яму трапіў на вочы Стахоўскі. — Пан інжынер! — пачаў маліць Ермаловіч. — Хочаце, я стану перад вамі на калені? Злітуйцеся, пашкадуйце мяне, старога чалавека: памрэ Ганка — не п’е, не есць, нікога не хоча бачыць... Я ні аб чым вас не прашу — наведайце яе, скажыце хоць адно ласкавае слова. У гэтай просьбе Стахоўскі не мог адмовіць пану Ермаловічу. Калі ён пераступіў парог, Ганка не павярнула галавы ў яго бок, не вымавіла ні слова. Ад прыгажуні Ганкі засталіся хіба пышныя валасы, якія былі рассыпаны па ўсёй падушцы. А ў вачах ніякага жывога агень-чыка, позірк пусты, халодны. — Дарма вы так, пані Ганка, — ціха вымавіў Стахоўскі. — Вы такая маладая, прыгожая, і чаму вы баіцёся, што не выйдзеце замуж? He трэ-ба баяцца, нідзе ад вас гэта не дзенецца. — За што вы мяне неўзлюбілі, пан інжынер? — яна слаба варухнула патрэсканымі ад хваробы вуснамі, зірнула на яго. — Хто вас прасіў ра-таваць мяне? — Пані Ганка! Гэта няпраўда. Я паважаю вас, але кахаць... Даруйце, але ў мяне ёсць каханая, маё сэрца належыць толькі ёй і больш нікому... А што выратаваў вас, дык хіба інакш можна было? Трэба ж было мне выйсці раніцай да ракі... — Ваша абранніца прыгожая? — спытала Ганка. — Яна добрая, — быў адказ. — А за што я пакахаў яе — і сам не ведаю. Проста з ёю мне было заўсёды добра, яна разумела мяне... От колькі я ўжо не бачыў яе, а забыць не магу, і ўвесь час сню яе, раз-маўляю з ёю... Каб яе не было ў мяне, то, здаецца, я ў гэтай палескай глушы даўно ваўком завыў бы. — Шчаслівыя вы, пан інжынер, — яна зноў зірнула на яго, і падало-ся, што вочы яе пачалі ажываць. — Але чаму вы такі легкадумны? — Легкадумны? А я і не знаў. — Вы — адукаваны, інтэлігентны чалавек, а звязаліся з бунтаўшчыкамі, з гэтымі цёмнымі барадатымі мужыкамі, якія ніколі не ўмываюцца, а толькі і знаюць тое, што жлукцяць гарэлку ды збіваюць адзін аднаму скулы. — Хто вам, пані Ганка, убіў у галаву гэтую лухту? Я кахаю, пані Ганка, і таму, канечне, шчаслівы. Але я і няшчасны, пані Ганка, што мой народ абяздолены. Мабыць, вам не зразумець маіх слоў, бо вы дужа далёкія ад таго, што для мяне — горкая праўда... У вас няма кахання, і вам ужо неба з аўчынку, а рабочых чуць што — лупцуюць розгамі, як быдла... Яна маўчала і пазірала на яго так, быццам бачыла ўпершыню. 123 Зімой на Злодзінскай смалакурні пачаўся бунт. Доўга не запальваліся яе печы. Кіраваў бунтаўшчыкамі Стахоўскі. Пан Ермаловіч выклікаў войскі. На смалакурню наступалі карнікі, якія ішлі з Пінска і Мазыра. Камандаваў імі штабс-капітан князь Увараў. Дазнаўшыся аб набліжэнні Уварава, Стахоўскі даў загад рабіць лыжы. Па глыбокім снезе паўстанцы праніклі ў тыл карнікаў, напалі на іх і разбілі. Генерал-губернатар распальваў Уварава за яго непрыгоднасць да ня-сення ваеннай службы. — Вам, князь, не тое што войска, а і статак даверыць нельга — з мужыкамі не справіліся... Калі з матухнай Расіяй здарыцца якое ліха, то ў гэтым будзе і ваша віна. Увараў апраўдваўся: — Бунтаўшчыкі вядуць вайну нейкімі асобымі і нечаканымі споса-бамі, ведаеце, хто ў іх завадатарам? Стахоўскі, той самы інжынер, які быў у атрадзе Рагінскага. — Хіба яго не пасадзілі ў астрог? He адправілі ў Сібір? — Добрая ў вас памяць, ваша правасхадзіцельства. Канечне, пасадзі-лі, і^эўна, не ў Сібір, а на вісельню трапіў бы той інжынер, але... Увараў змоўк, думаў, гаварыць або не пра тое, што стала вядома яму. — Што вы, князь, бы вады ў рот набралі? — сурова глянуў на яго ге-нерал-губернатар. — Дагаворвайце, ад мяне не павінна быць сакрэтаў. — Вінават, ваша правасхадзіцельства, задумаўся, не хацелася мне пра тое дакладваць, але раз вы патрабуеце... Тамашні начальнік тур-мы прадаў Стахоўскага ўладальніку смалакурні. Той сунуў яму ха-бар — залаты пярсцёнак з каменем. Дый у канцылярыю вашага пра-васхадзіцельства было пададзена прашэнне, і не хто іншы, а ваш асабісты сакратар, тытулярны саветнік Нікоцін распарадзіўся выпус-ціць Стахоўскага на волю. — Вось да чаго давёў лібералізм тытулярнага саветніка, — генерал-губернатар не ўседзеў на месцы, праходжваўся ўзад-уперад па сваім раскошным кабінеце. — Дорага ж нам абыдзецца... Калі зараз нічога не зрабіць, то паўстанне дакоціцца да Мазыра, а там... Давядзецца нейкім чынам супакоіць гэтае азвярэлае быдла. Губернатар не спяшаўся дзейнічаць супраць паўстанцаў, чакаў, калі сыдуць снягі, падсохнуць дарогі. А пакуль выйграваў час: уступіў у пе-рагаворы... Неўзабаве бунтаўшчыкоў разбілі. Стахоўскага ўзялі ў палон і пад строгай вартай зноў адправілі ў астрог. Па дарозе ў яго пачалася га-рачка, ён трызніў, зваў Сцяпана Дубейку: «Даруй, Сцяпан, не выканаў я тваю просьбу... He паспеў...» Канваіры пераглянуліся, перахрысціліся. 124 — Аддасць Богу душу, не давязём мы яго, гарачка спапяліць... He ся-дзелася чалавеку спакойна, папёр супраць бацюшкі цара і чаго дамогся? У зямліцу сырую захацеў раней часу, — сказаў адзін з іх. — Ён-то знаў, чаго хацеў і дамагаўся. He тое што ты, — не стры-ваў другі, — наеў вунь мурло, шыя як у вала, гаплікі на мундзіры не зашпільваюцца. Нягоднікаў на гэтым свеце хапае, а інжынер — святы грэшнік... He дзеля сябе жыў... Яго не забудуць, а хто спомніць пра цябе? — Пагавары ў мяне, ось далажу фельдфебелю, ён табе ўставіць мазгі. — Быў бы ты на што добрае здатны, а на гэтае... Перад смерцю інжынер папрасіў аднаго з канваіраў адаслаць у Га-родню пісьмо. Канваір схаваў пісьмо пад мундзірам і паабяцаў выка-наць просьбу. Пахавалі Стахоўскага на ўзлеску ля невялічкай вёскі. Жандары на-сыпалі невысокі курганок, паставілі бярозавы крыж, але не выразалі на ім ні імя, ні прозвішча інжынера. Пісьмо, якое Стахоўскі перад смерцю прасіў пераслаць у Гародню, трапіла да Чорнух-Паўловіча. Яно было адрасавана Караліне. «Навекі мая Караліна! Гадзіны майго жыцця злічаны. Я адчуваю, што хутка адыду. Гарач-ка, якая не пакідае мяне, паліць усё цела, пазбаўляе свядомасці. Ды, урэшце, так яно, мабыць, і лепш, бо тое, што ўгатавалі мне, горш за смерць. Ведаю: ты стала няшчаснай, пакахаўшы мяне. Але інакш, чым я жыў, я не змог бы. Я спазнаў барацьбу. Справядлівую і чэсную барацьбу за Радзіму і Свабоду, за сонца для ўсіх. Я бачыў многа гора людскога і ра-біў усё, што мог, каб хоць трохі зменшыць яго. Мяне прывезлі сюды як палоннага, але я паказаў маім ворагам, што дух барацьбы толькі дрэмле ў сэрцах людскіх, але аднойчы ён прарвецца сакрушальнай лавінай.