КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
— Руку! Ну, дайце ж мне руку! — нечакана пачулася зверху. Сыракомля ўздрыгнуў: той самы голас ён чуў сёння ў сне! Ну, вядома ж, гэта быў голас Каліноўскага, як толькі адразу не прыйшло ў галаву. I гаварыў ён і тады, і цяпер адны і тыя ж словы. Глянуўшы ўверх, Сыракомля пабачыў, што Каліноўскі сапраўды пра-цягвае яму руку — выставіўшы, як і на павітанні, адзін палец уперад, а астатнія сашчаміўшы разам. Цяпер аднекуль з’явілася і сіла. Паклаў-шы кветачкі ў кішэню, Сыракомля прысеў, а затым спружыўся, пад-скочыў, ухапіўся аберуч за ягоную руку і павольна пачаў падцягвацца ўверх. Пад хісткімі нагамі пясок усё асыпаўся і асыпаўся. Але моц-ная рука цягнула — аж пакуль галава не параўнялася з абрывам. Тады 393 другой рукой Каліноўскі падхапіў Сыракомлю за локаць — і рвануў на сябе. На нейкае імгненне яму здалося, што яны не ўтрымаюцца і абодва паляцяць у рэчку. Але апошнім нялюдскім высілкам ён усё ж утрымаўся. А Сыракомля, нібы рыбіна, выкінутая падсечкай на бе-раг, ужо ляжаў каля ног свайго выратавальніка, які зараз жа дапамог яму ўстаць, абтрэсці ігліцу і пясок. — Як жа вы, шаноўны паэце, апынуліся ў гэтай п-пастцы? — Па дурноце сваёй — палез па кветачкі, — закашляўся Сыраком-ля. — А потым ледзь не пляснуўся з гэтым дрэвам у Лошу, — ён паказаў на пахілую сасну. — Дзіўнае дрэва — нечым да мяне падобна. Танцуе над прорвай танец смерці. Як і ўвесь наш народ. — Вы лічыце, што выступленне, пра якое мы ўчора гаварылі, п-па-добна смерці? — He ведаю... Мяне яно палохае. I нагадвае гэтае дрэва. — Аднак жа народнае выступленне — гэта непазбежнасць. Інакш мы вечна будзем гібець у п-пекле. — А хто выступіць, міленькі ты мой? Ну, вы пойдзеце, ну, Шэміс яшчэ. Але Ляшчынскі не пойдзе, Лакуціўескі таксама. А Дайнаровіч — дык той выдасць вас. — Вы забылі пра графа. — Ён у лепшым выпадку трохі грошай дасць. Калі вы будзеце зма-гацца за старую Рэч Паспалітую і дасцё слова не чапаць яго ўладанні... Ды Бог з графам — графаў адзінкі. Куды важней, што не пойдзе нава-спечаны грамадзянін Грыва. А такіх, пагадзіцеся, тысячы. — Тут я вымушаны пагадзіцца з вамі. Упусцілі мы час. Трэба было б, каб мы волю мужыкам далі, а не цар... Цяпер скажуць, што шляхта п-паншчыну хоча вярнуць... Але яшчэ не ўсё згублена. Вёска пойдзе за намі, калі мы ёй абяцаем п-панскую зямлю, абяцаем кожнаму намераць яе так, як ён сам сабе намерае, ваюючы з царызмам. — Тады шляхта не пойдзе з вамі. Напалохаеце вы яе, міленькі, — і баста. — Горшая не п-пойдзе, а лепшая п-пойдзе! Вы ж, да п-прыкладу ка-жучы, п-пойдзеце? — He ведаю. Які з мяне стралок? Неяк з дубальтоўкай на зайца тоўстага выйшаў — і то не наважыўся ў яго выстраліць. Няма ў мяне нянавісці супраць ворагаў нашых. У каго мне страляць загадаеце — у такога Серабракова, высакароднейшай душы чалавека? — I добра, што няма нянавісці. Яна разбурае ў нас чалавека. — Пачакайце, міленькі мой, нешта вы не тое гаворыце. Як жа без нянавісці ісці на варожае войска? 394 — А царскага салдата не ненавідзець трэба. Яго шкадаваць трэба, бо ён у засляпленні п-прабывае, чужую волю выконвае. I забіваць трэба, шкадуючы, разумеючы, што гэта ненатуральна. — Значыць, да сякеры клікаць будзеце, — уздыхнуў Сыракомля, — як Герцэн. — Няўжо ж, сабіраць п-пара сілы. — Якія, дазволю сябе спытаць, і якім чынам? — Якія? Мужыкоў і лепшую шляхту. На Захадзе, п-праўда, п-па-чынаюць ужо гаварыць, што галоўная сіла — гэта рабочыя. Аднак жа ў нас іх амаль няма. П-пакуль няма. А як? Цяжка сказаць... Хіба вось што. У дзяцінстве неяк я бачыў, як збіраліся п-птушкі ў вырай. Што за п-птушкі — сягоння добра не п-памятаю, але нейкія невялікія, можа, шпакі. Спачатку клінам туды-сюды, нізка над полем і лугам, сноўдала маленькая купка. Але з кожным ваганнем да яе далучаліся ўсё новыя і новыя птушкі. I ўжо незлічонае іх мноства засціла ледзь не п-паўнеба. Так і нам, думаю, трэба чаўнаком сноўдаць па лясах і вёсках, фальварках і засценках, каб вакол ядра гуртаваліся ўсё но-выя і новыя сілы. — А можа, неяк абыдзецца, — Сыракомля глядзеў бездапаможна, як малое дзіця. — Надта ж многа пральецца бязвіннай крыві. — I тым не менш гэта непазбежнасць. — Але ж прыгон ужо адменены... — Ну і што? Прыгонніцтва ўжо сапраўды калі не п-памерла, то п-памірае. Аднак жа яго смярдзючы труп доўга яшчэ будзе замінаць усім, смуродзячы навокал. I калі яго не п-прыбраць з дарогі... Вось глядзіце, — Каліноўскі паказаў уніз, на Расалоўку, — грэбля перагара-дзіла шлях веснавой вадзе. I яна, сабраўшыся, пайшла праз верх, размы-ла насып. Так і народнае п-паўнаводдзе: калі яго штучна стрымліваць — абавязкова п-прарве. — Значыць, раскапаць тую грэблю... Баюся, аднак, што тады сплыве, абмялее рака. Прыйдзецца ставіць новую грэблю. I так — бясконца. — Дзе ж вы бачыце выйсце? — Схіляюся да думкі Ляшчынскага: патрэбна раўнамерная плынь. — Так не бывае, — знецярплівіўся Каліноўскі. — Наступае весна-вое п-паўнаводдзе, п-праходзяць навальніцы... Якая ж тут раўнамерная п-плынь? Хаця, хто яго ведае, можа, у будучым, у разумным грамад-стве, такая самарэгуляцыя і стане рэальнасцю. Дарэчы, ведаеце, якраз пра гэта ўчора мяне п-пытаў не хто іншы, як Серабракоў. Можа, вам п-пакажацца дзіўным, але, уліўшыся ў нашу кампанію, ён ужо ведаў пра ўсе п-папярэднія размовы, пра п-пажар. 395 — I я здагадваюся, ад каго. Толькі адзін Грыва мог яму расказаць, калі яны адводзілі на стайню каня. Ён мае ва ўсім гэтым нейкі інтарэс. Нездарма Серабракоў радзіў мне яго сцерагчыся. — Цік-кава! — вочы Каліноўскага звузіліся: дык вось хто, пэўна, параскідваў вуллі раней, чым ён туды дайшоў, вось хто мог узяць па-перы. — Трэба будзе ў што б там ні стала знайсці гэтага Грыву, з-пад зямлі выкапаць! I як можна хутчэй. — Каліноўскаму карцела пайсці, але ж і тут ішла размова карысная, важная для справы. — Дык вось, гэты Серабракоў таксама п-пытаў мяне: а што п-пажары — гэта веч-ная непазбежнасць? Я адказаў яму наспех, што, мусіць, не, што ў бу-дучым з’явіцца разумны ронд, кіраўнікі якога не стануць імкнуцца ні да асабістай карысці, ні да ваеннай славы, а будуць толькі ахоўваць інтарэсы народа. Тады гэты ронд набудзе і здольнасць самаачышчацца, самааднаўляцца або, калі ўзяць нашу новую алегорыю, самарэгуляваць сваю плынь... Але цяпер, калі ў краіне пануе вызыск і гнёт, трэба вадзе абнаўлення п-прабіваць рэчышча. — I вы добра ведаеце, дзе капаць і калі? — у голасе Сыракомлі гучала іронія. — Каб жа мы добра ведалі! — уздыхнуў Каліноўскі. Спрачацца з Сы-ракомлем, якому хацелася, каб усе лагічныя доказы прадстаўляліся яму ў вобразах, было надзвычай цяжка. Але Каліноўскі адчуваў, што гэта спрэчка праясняе і ягоныя думкі... — Усё цяжка п-прадбачыць. Калі адзін хоча аднаго, а другі — зусім супрацьлеглага, можа атрымацца тое, чаго не хацеў ніхто. — Я ж во і думаю, што гэтую праклятую будучыню ўведаць, ну, про-ста немажліва. Хоць і плявузгаў учора пра яе абы-што. Каліноўскі паблажліва ўсміхнуўся. Адразу відаць, што паэты не чы-таюць сур’ёзных філасофскіх кніг. — Чаму ж немажліва, — адказаў ён. — Трэба толькі п-параўнаць су-часнае з мінулым і накрэсліць агульную лінію развіцця. Трэба ўзняцца над сучаснасцю хаця б да п-птушынага п-палёту. Возьмем гэтую рэч-ку. — Каліноўскі махнуў рукою на Лошу. — Як вы думаеце: куды яна цячэ, у якім кірунку? — Здаецца, на ўсход, — няўпэўнена прамармытаў Сыракомля. — Калі суаднесці з сонцам, то на ўсход. — Вось-вось! — узрадаваўся Каліноўскі. — На гэтым участку яна рэчывіста плыве на ўсход. Але веданне больш агульных законаў п-пад-казвае мне, што я п-памыляюся, бяру п-прыватнасць, капрызны згіб за агульнае п-правіла. Бо Лоша можа ўпадаць толькі або ў Вілію, або ў яе нейкі прыток. Значыць, свае воды нясе яна не на ўсход, а на захад. У Балтыйскае мора... Так і ў гісторыі. Чалавек не можа высока ўзняцца 396 над сабой і над сваім часам, дакладна знаць, па якой сцяжынцы яму ляг-чэй і гладзей ісці ў сённяшняй ночы. Але агульны кірунак, адкуль трэба чакаць узыходу сонца, нам добра вядомы. — Ну, добра, — алегорыі, здаецца, пераканалі Сыракомлю. — Сві-танне, узыход сонейка — усё гэта добра. Пра гэта і мы з Каратынскім пісалі. Але мы слаба ўяўляем, куды нясе воды наша бурлівая сучас-насць. Што за дзень прыйдзе пасля таго світання? — На жаль, мы можам назваць толькі самыя агульныя яго абрысы. Гэта разняволенне сялян, нашых асноўных вытворцаў. Гэта большая справядлівасць, можа, яшчэ не цалкавітая, але большая, чым сёння. Гэта роўнасць для ўсіх народаў і ўсіх людзей, прынамсі, у дачыненні да паўсядзённага хлеба і п-працы. — Якое ж мейсца ў гэтай прывабнай будучыні вы ўсе адводзіце на-шай Літве і Беларусі? — Якраз пра тое мне і хацелася з вамі п-пагаварыць. Гэта заблыта-нае і вельмі балючае п-пытанне... Наш народ спазніўся ў сваім раз-віцці і цяпер, хоць дарослы, усё яшчэ п-прабывае на стадыі маленства. Ён здаровы, п-поўны сіл і энергіі, але ў яго часткова адняло п-памяць і мову. Яго п-памяць не сягае далей п-падзей 1812 года ці п-паўстання Касцюшкі. Глыбей — змрок! А былі ж у нас п-першадрукары і мыс-ліцелі, былі свае статуты і летапісы. Усё гэта сёння забыта, начыста забыта. — Калі ў чалавека адбірае памяць, то гэта смерці падобна. — А што я кажу... I вось над галавой гэтага дарослага дзіцяці скры-жоўваюць шпагі п-польскія і рускія п-палемісты. Зацята спрачаюцца, не п-прыкмячаючы яго. А калі, робячы ласку, і п-прыкмячаюць, то адно-сяць яго выключна да свайго п-племя. I няўцям ім, што гэта хоць і род-нае ім, але адметнае дзіця. — Адметнае! Тут я з вамі, міленькі, цалкам згодны. Праўда, яно за-надта доўга спіць. — Што зробіш, не ўсе народы п-прасынаюцца адначасова. Вунь і чэхі толькі цяпер у сваёй ізбе сеймавай загаварылі па-свойму... Чарод за намі. Я ўпэўнены, што народ наш хутка збудзіцца, праб’ецца праз усе напластаванні і зойме сваё мейсца між іншымі. — Прыгожа сказана, — зноў уздыхнуў Сыракомля. — I ўчора вы прыгожа і слушна гаварылі, і сёння. Але ж пакуль што гэта — мара, на-дзея, супраць якой учора вы самі так рашуча выступілі... Толькі — як гэтую ружовую мару зрабіць рэальнасцю? — Як? Мусіць, кожны з нас п-павінен не стаяць убаку, а рупліва са-дзейнічаць. — Я ж казаў ужо, што стралок з мяне — нікуды не варты.