КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Арыштаваны Кінь, пан, — ведаў, ішоў я куды, Тапарышча падняўшы рукамі худымі. Што казаць? — Каб вы потым малых і старых Маім катаржным мучылі імем! Людзі памяць у вёску і так занясуць, Мяне зняўшы з высокай асіны. Шкада, пан, што ў руках не ўтрымаў я касу I ў лясах у час бітвы не згінуў. 443 Палкоўнік Лосеў Ну і ёсць жа чаго шкадаваць! Можа, гэта ў раз тысячу лепей? Мне, павер, за вас баліць галава, Што йдзяце за панамі вы слепа. Цар даў волю, а яны хочуць зноў I на вас, і на вашы загоны Налажыць, як на стада валоў, Векавую нядолю прыгону. Слухай... Будзеш вольным у гэтую ноч, Расталкуй толькі масе шэрай, — Увагналі б у плечы паўстання нож, Бо табе яны будуць верыць... Арыштаваны He, пан, сам я з касці мужыка. Хай ляціць навальніца па нівах! He падымецца гэта рука Бунт спыніць за агністую грыву. А што разам — да часу ідзём, А не верым панам і іх радам; Яны поўзаць гатовы даўно прад царом I мо заўтра нам здрадзяць. Важна нам, пакуль з лесу не выйшлі яны, Пакуль плечы прад вамі не хіляць, За Дняпро і за сінія хвалі Дзвіны Перакінуць агонь і лапцюжныя сілы. Палкоўнік Лосеў Ці не з Світкі абозу ты будзеш такі? Арыштаваны He, не чуў я ніколі аб гэткім... Палкоўнік Лосеў Дзіўна! Песні аб ім жабракі Разняслі па дарогах, палетках. Мяцяжом яго імя гучыць. Так... Час толькі я з вамі марную, А хацеў бы душой памагчы... Арыштаваны Усё ж... пра Світку... першы раз чую. 444 4 СНЕГ НА ШЫБЕНІЦАХ I НА ТВАРЫ Першы мешчанін Трэба лепш захінацца ў кажух. Настаўляй, Клім Іваныч, каўнер! Гэткі вецер! Табе я кажу: Паміраць не хацеў бы цяпер I за гарнец гарэлкі ніхто He пайшоў бы нат ямы капаць. Бачыш: снег, быццам белы патоп, Пачаў вуліцы хваляй змываць, I нясе, і плыве, і вірыць, I чорт ведае рвецца куды; Быццам полымем неба гарыць, Студзень люта узняў снежны дым... Другі мешчанін Прашу мне дараваць, гаспадзін, Ці не можна ў вас аганьку? Вы на пляц ідзяце так, адзін?.. Клім Іваныч, а гэта мой кум. Каліноўскі Вельмі рад... Я Вітаўт Вітажэнц. Думаў, сёння вучыць не пайду. Ды, прызнацца, хацеў паглядзець, Як на смерць гэта людзі ідуць. Першы мешчанін Павучыцельна, што і казаць. Ўчора — бачылі — гналі ў Сібір, Або як ўскалыхнулі ксяндза? Апісаць бы мог толькі Шэкспір! Мы вось так — Клім Іваныч і я — Ходзім разам заўсёды на пляц... Каліноўскі Але школьная праца мая He дае нават часу паспаць. Каго ж сёння вядуць на парад? 445 Першы мешчанін Чуў, здаецца, студэнт з іх адзін, Пецярбургскі... так... нейкі Ігнат... 3 Каліноўскім атрады вадзіў Вось ідуць... Барабанная дроб Зараз сыпне, мяцелячы снег... Клім Іваныч, плячмі — праз народ! He відаць за галовамі мне. Выбачайце! — ступіў на нагу?.. Вось жанчынам не варта глядзець. Слёзы... што ж гэта я не магу Бачыць, дзе наш стаіць Вітажэнц?.. Каліноўскі Вядуць... Нядаўна гутарыў з імі... Апошнюю ноч сядзелі ў смалярні да дня, — Раіліся, каб вясной зноў штыкамі стальнымі Над краем штандары паўстання узняць... 3 натоўпу — Пастараніцеся! — Дайце глянуць!.. Маладыя, А, нябось, пасівела, глядзі, галава... — Эх, пацягнуў іх чорт нейкі за шыю — Захацелі з царом ваяваць!.. — Цішэй там, — чытаюць!.. Кал іноўскі Шукае вачыма знаёмых. Бачу, брат, слаўна ідзеш! He зламалі цябе у засценках сцюдзёных, He зальюць каты кроўю народнай мяцеж! Ды ідзеш не на смерць ты, здаецца! Даўна, помню, калісь ты так бодра хадзіў, Пецярбург... вечары... а за пазухай Герцэн, У сэрцы «Колокола» калыхаўся прызыў. Пра Уладзімірку песню любіў ты I Някрасава сумны напеў... Прашумела жыццё прыдарожнай ракітай, Рана дзень твой зарой адзвінеў... 446 3 натоўпу Вось паднялі! Мешчанін А мы вас шукалі... Бачыце, вецер калыша, тварам глядзяць на раку. А можа, з такой вышыні відаць ім зарэчныя далі. Выбачайце, я зноў бы у вас папрасіў аганьку. Бачыце, свет ужо новы, іншыя людзі. Што такім шыбеніца, катарга, смерць? Вось ці на добрае толькі народ яны будзяць, — Як ваша думка, гаспадзін Вітажэнц?.. А мяцель іх калыша... атуліла, бы ў саван сцюдзёны... Вы ідзяце? А я пастаю, недалёка мне. Ці не плачаце вы? Мо хто родны загінуў, знаёмы? Каліноўскі Што вы?.. Гэта толькі на твары растаяў снег... 5 ДЗЕЦЮКІ Каб расталкаваць людзям, у чым праўда, я пішу пісьмо... Яська Гаспадар. «Мужыцкая праўда». Паўстанец Лепей ляж; адпачынь. Ўжо высока выплыла Сітца. Чуеш, з стрэх ночы капае сінь I адліга б’е ў аканіцы. Каліноўскі Сон мяне ўжо даўно не хмарыць. Толькі сплюшчу вочы гарачыя, — Паплывуць вобразы, як вандроўныя хмары: Бачыш тое, што хацеў бы не бачыць — Адных шыбеніц гай. 447 А загледзішся ў снежна-ўзмяцелены дым, — Бачыш, катаржнікаў за Уралам сляды Замятае пурга... He хутка мяне зморыць сон I пяро пакіне рука. Народ яшчэ дрэмле, маўчыць, быццам звон Без стальнога свайго языка. Трэба закінуць пабоцні, Ударыць гулкую медзь. Ты не ведаеш, як трывожна і моцна Патрапіць звон гэты гудзець... Можа, кончу да дня напісаць. Трэба шчырае слова народу, Ды такое, якое б заўсёды Пад сярмягай магло б запалаць. Паўстанец Чуў я, грамату цар прыслаў, Паны сілу разводзяць па хатах. Ўсюды сельская стража пільнуе дарогі сяла. Як народ ты разбудзіш, дыктатар? Чуеш — сёння адліга, Вясна. Вецер ў Нёмане зоры купае. Толькі днямі, начамі ад нас Вырай ў сінюю даль адлятае. Малахоўскі дзе твой? Шмат каго страх за межы суседнія гоніць Горш, як сівер асенняй парой Залацістае лісце клёнаў. Каліноўскі Хай бягуць баязліўцы ад слоты, Гром пачуўшы і шолах траў. Ўсё, хто гэтых барознаў потам He паіў і не засяваў. Вецер іх размяце і раскіне, Быццам лісце сухое з галля, Па дарогах чужых і краінах, I забудзе іх хутка зямля. Можа, злягуць засевы і дымам Вораг пусціць стрэхі сёл. 448 Але што ж — каранямі ўраслі мы У гэту гліну, пясок і падзол. А мінуць навальніцы і цені Хмараў шэрых, і ўбачым да дня, Як на пасеках нашых з карэння Зашуміць, зацвіце маладняк. He заплюшчваюцца мае вочы, Сам ты мо адпачыў бы лепш. Трэба заклік да раніцы кончыць, — Ты па сёлах яго разнясеш. Апранешся ў торбы, лахмоцце, Можа, возьмеш цымбалы і кій. Хутка золак заззяе на плоце, Хутка... Трэба пісаць... «Дзецюкі!..» 6 У КАРЧМЕ Яркім палаюць агнём смаляныя карчы. Мокрае сохне адзенне: анучы, сярмягі. Дрэмле стары карчмар за сталом карчмы. Згорбіўся стол ад гадоў ці мо пахіліўся ад брагі. Кураць, на лавах парабкі з канюхамі сядзяць. Нехта гаворыць пра дзіўныя землі, пра неба. Звонка на змену ў куратніку пеўні крычаць, Глушачы снежны за вокнамі шчэбет. Падарожны Ходас! Ты гарнец яшчэ мо паставіш адзін, Трохі закускі? Хутчэй варушыся’ I ты, падарожны, зайграеш нам потым, хадзі! Здаецца, цябе ужо бачыў, — знаёмыя рысы? Кажаш — блудзіў па кірмашах. Лепей было б, Каб граў ты «Лявоніху» тую, што скачуць у бітвах, Або вяселле. А то ў цябе хіба столькі і слоў, Колькі змясцілася ў торбе тваёй ці ў малітвах. 449 Дзед Прайшоў я ўдоўж, папярок Беларусь і Літву. Людзей бачыць усякіх прыйшлося. Адны любяць пад песню схіліць галаву, Зажурыцца, як неба увосень, А другія, — дужэй, маладзей, — Ім дай песню, каб сыпала цветам, Смехам вуснаў дзявочых — каб ад сонца было весялей, Але я заспяваю вам гэту: «Калісь Кастусём яго звалі ў Мастаўлянах, У Гарадзеншчыне клікалі Світкай сяляне, 3-пад сіняга Буга па горны Уральскі стром Цар ахрысціў яго — Бунтаўшчыком. Галавы яго царскія слугі шукаюць, Па дарогах хітрыя петлі стаўляюць, Праклінае кат Мураўёў I папы медным гулам званоў...» За акном снежныя ўсхліпы сіліцца вецер узняць. Яснай усмешкай дзяцінства пад пальцамі дыхаюць струны, Часам ўздымаючы накіп з песні крыштальнага дна, Лашчацца яркімі хвалямі шумна. Недзе дарожныя вербы сівыя шумяць... Гурбяцца звонка загоны... Нат чуваць, як на струнах хвалюецца снежная гладзь. Як трывожна ў мяцелі званы, праклінаючы, звоняць. «А ён полем шырокім на коніку едзе. Праз лясы прабіраецца шэрым мядзведзем; Праз азёры і рэкі плыве шчупаком, А над хмарамі кружыць арлом. Ходзіць ён па шырокай зямлі і склікае, Малайцоў і дружыну сабе выбірае; Усе асілкі — сасонкі ў бары — Сілы ў кожнага столкі у тры. Ходзіць ён па дарогах, загонах, Сілу царскую крышыць і гоніць, А як царскіх змяце наймітоў, — Дабярэцца да панскіх двароў». 450 I здаецца, што у прыдарожнай карчме Вецер свежы смалісты павеяў; Пругкіх струн перабор, песня ў дыме — ў сасновай імгле; Звоніць крыллямі ў шыбы завея. Агонь крыецца — белы кажан — ў залатыя карчы, Раз, другі бліснуў, ціха залопаў. Цемень павуціннем з выгнутых бэлек карчмы Звісла нізка на плечы, на струны, на шопат. «Прыйдуць дні, аб якіх вякі варажылі, Пра якія у казках адно гаварылі: Дзе задумаў, — свабодна пайшоў, Hi равоў, ні гранічных капцоў. Ці з сахой па бязмежнай старонцы, Ці з сяўнёй, даганяючы яснае сонца, He абойдзеш і песняй ўсяго — Колькі шчасця, багацця таго. Кожны лірнік блізкіх і далёкіх суседзяў Зможа песняй пачэснай адведаць, — I народзяцца песні шмат раз Весялейшыя ў іх і у нас. Ходзіць Світка і ходзіць па краю. Дзецюкоў і дружыну склікае За сталы, на вяселле хутчэй. Гэй, злятайцеся, сокалы, гэй...» Падарожны Слухай, Ходас, Нехта стукае ў дзверы. Ідзі адчыні... Першы гандляр Снегам дарогі плывуць. Змарыліся коні. Час і так неспакойны, а тут уночы Яшчэ сівер у вочы снег гоніць. Другі гандляр За дзясятым слупом верставым Ўсе вазы растраслі нам казакі учора. Кажуць, арыштавалі караля Літвы, Пыталіся, ці не вязём з сабой порах. Падарожны А куды гэта ты выбіраешся, дзед? Думаў тут начаваць ці ў дарогу так пільна? 451 Дзед Ужо гадоў маіх даўна асыпаўся цвет, Дык хацеў бы убачыць канец сваёй песні і Вільню. 7 ПАД ЗВОН ШЫБ ...Узышло маё гора густымі кустамі, Зацвіло маё гора чорнымі цвятамі... 3 народнай песні Звоняць шыбы; звон — ясны, халодны. Толькі горад стары не пазнаць. Спіць. У шлях расквечаны, зорны Паднялася званіца адна. Далей стрэхі, пясчаныя дзюны Каля самай затокі ракі, I зялёна-цёмнай рунню Густа дрэмлюць лясы-саснякі. Дрэмлюць дамініканскія сцены, Толькі чуецца варты крок... I згушчаюцца мокрыя цені У густы алавяны змрок. Каліноўскі I падумаць, каб гэтак рана Мяне ім удалося звязаць, Калі дома за нізкім парканам Толькі што залаціцца лаза; Быццам сон... Толькі путы цяжкія, Што ад Нёмна звіняць па Байкал, Кажуць, буры шумелі якія, Хваляў грозна ўздымаючы вал Над прыгонам, няволяй і тронам. Так нядаўна... прыпомніць каб... Калісь з камітэта чырвоных Дзюлерана выводзіў за карк.