КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Бо Каліноўскі з любоўю да людства выйшаў на шэры вясковы папар супраць слабых недавяркаў і хлюстаў словы і косы вайстрыць, нібы жар. Хопіць у хлопцаў жыццёвасці, веры. He дачакаюцца трупаў крукі. Скосім адступніцтва мы — касінеры, сейбіты долі сваёй, дзецюкі. 55 Пятрусь Броўка КАСТУСЬ КАЛІНОЎСКІ На Беларусі Па вёсках ідуць пагалоскі — З’явіўся Кастусь Каліноўскі. Чаму так назвалі хлапца — невядома, Ці, можа, што ў світцы ён шэрай знаёмай? Ці, можа, што мае блакітныя вочы? Ці, можа, што тайна з’яўляецца ўночы, Што мужны ён з твару, Што ворагам — кара: Як прыйдзе, успыхнуць у катаў пажары I ляжа, пабітая, ўпокат пачвара. А покуль збяруць акупанты пагоню — Далёка замчаць Каліноўскага коні... Хай немцы шукаюць Ля Гайны ўзбярэжжаў, А ён каля Нёмна ці дзе ў Белавежы 3 хлапцамі-сябрамі Другую стрэў зграю Ды меч ад варожай крыві выцірае. I чуе ён голас народны, Бацькоўскі: — Ты, сын мой геройскі, Кастусь Каліноўскі! Чаму так назвалі, хто знае прычыну? Ці, можа, што зваўся ён проста — Каліна? Ці, можа, што воласам светла-ільняны? Ці, можа, што ў світцы цяпер саматканай? На гэта мы скажам Сябрам па-сяброўску — Ці чэрвеньскім ранкам, Ці ночкай ліпнёўскай — Прыйдзе Каліноўскі. 56 Дзяўчаты са ўсёй Беларусі пачулі, — Збіраюць яму васількі на кашулю, I маці праз доўгія, сумныя вёсны Ткуць пояс квяцісты герою на кроснах; Чакаюць крыніцы яго ледзяныя, Лясы, паўзнімаўшы смыкі смаляныя, Каб разам з вятрамі наладзіць вяселле, Ударыць па струнах, Па хвалях дняпроўскіх, — Што з вечнаю воляй Прыйшоў Каліноўскі. 1943 57 Генадзь Бураўкін КАЛІНОЎСКІ Вільня, 22 сакавіка 1864 года Ён ішоў між штыкоў і шабляў I ўсміхаўся на поўны рот, Што жандары на вуліцы зяблі I чакаў пракурор ля варот. Пасля камеры запляснелай Піў марозную свежасць усмак. I на сэрцы ў яго яснела. Адпаўзаў страху слізкі слімак. Над турэмнаю чарапіцай, Над густым частаколам крыжоў Сонца грэлася, каб напіцца Заўтра мог верабей з капяжоў... Ён на вуліцу выйшаў пакорна, Удыхнуў дыму хатняга пах I падумаў зусім спакойна: «Гэта вось мой апошні шлях». Камяні, што масцілі шлях той, Нагадалі яму акурат Кашалькі ненавіснай шляхты I падсумкі царскіх салдат. Нібы выкінутыя, ляжалі. Іней стыў на іх, быццам пыл, I падумаў ён з горкім жалем: «Эх, каб панскія чарапы! Малавата я іх раструшчыў. Мнагавата іх на зямлі... Толькі б пушчы, цёмныя пушчы Грознай помстай не адгулі! 58 Толькі б веры не пахіснулі Hi нагайкі, ні недарод! Толькі б порах збярог і кулі I нянавісць сваю народ!..» Сакавіцкі марозны ранак На сумёты клаў цень касы. Вытыркаліся з-за фіранак Палахлівых паненак насы. Праімчаў праз дарогу на брычцы Нейкі важны віленскі туз, Пагразіў кулаком па прывычцы. А рамізнік прыўзняў картуз. Тупа ўзвод паліцэйскіх пратопаў. Афіцэр гаркнуў: «У-зяць нагу!..» I ўжо блізка чуцён натоўпу Несціханы, стрыманы гул. Недзе там — кажухі і абноскі. Там браты яго — мужыкі. Іх пабачыць хацеў Каліноўскі Хоць здалёк, хоць на момант які. Толькі б стражнікі не адцёрлі, Толькі б з плошчы не выгналі іх... I ажно перасохла ў горле, Як падумаў пра страшны міг. He было ў душы шкадавання, Нават крыўды на лёс не было, Што вось гэта халоднае ранне Назаўсёды патушыць святло. А была палыновая горыч I бяссільная злосць ад таго, Што не ён паноў аб’ягорыў, А яны ўсё ж злавілі яго. I вядуць па апошняй дарозе, I нахабна ўзіраюцца ў твар, Быццам гэта не ён — той грозны Яська, віленскі гаспадар... 59 Вось і плошча. Марозны вецер Пругка хіліць пятлю на ўсход. Над людзьмі, над усім на свеце Узвышаецца эшафот. Ён хаду запаволіў трошкі I на сонца зірнуў з тугой. У цішы звонка рыпнулі дошкі Пад яго маладой нагой. Стаў пад шыбеніцу рашуча, Быццам пераступіў парог. I, як дымка з надрэчнай кручы, Над натоўпам паплыў спалох. Хто — з нянавісцю, хто — з адчаем Пазіралі на эшафот. I ад радасці надзвычайнай Ззяў, як люстра, жандарскі бот. Ад яго шырокага ранта He адводзіў пагляду шпік. У збялелага фабрыканта Торгаў вока нервовы цік. Як нямая шэрая лава, Разлілася чыноўная раць... Усміхнуўся Кастусь: «Вам цікава, Як я буду тут паміраць? Што ж, спектакль такі не рэдкі. Дык чаго ж вочы хіліце ўніз, I забылі прынесці кветкі, I не чуеце воклікаў “біс”? Hi маленнем, ні здрадай новай Я пацешыць вас так і не змог. I зірніце: не я, панове, — Вы сягоння ў мяне каля ног». 60 Яшчэ вышай ускінуў голаў I заўважыў ён: там, дзе штыкі, За ватоўкамі балаголаў Калыхаліся армякі. Там было неспакойна, быццам Людзі рваліся з ланцугоў, Там хацелі наперад прабіцца, Да яго бліжэй, да яго... Віратлівай паводкай гулу Падмывала там цішыню... I душу яму ўскалыхнула Цёплай хваляю ўпершыню. «Вы са мною ў мой міг апошні, Mae родныя мужыкі! Я дзяліў з вамі дзень ваш посны, Гарапашны ваш лёс цяжкі. Я ў адчаі кляў разам з вамі Ніву бедную і сенажаць. Пот салёны вы засявалі, Каб пасля слёзы горкія жаць. Вам і рукі, і душы скруцілі, Завязалі на сем вузлоў, Каб маўчалі вы, як скаціна, Нават родных не помнячы слоў. Абкрывянілі сэрца даволі Здзекаў, крыўд і няпраўд асцюкі... Я хацеў вас прывесці да волі. Я вам шчасця хацеў, дзецюкі. He дасяг я жаданай мэты, Ды не плачу ўсё ж ні аб чым: He памру я незразуметым, Бо змагацца я вас вучыў. He чакайце ж здалёк падмогі I не верце ў добрых цароў. 61 Колькі будзе жыцця і змогі, He пускайце з рук тапароў. Шкода, што ўжо не ўведаю, зноў з кім Вы падымеце бунт святы. Аб сваім Кастусю Каліноўскім Прыгадайце тады, браты!..» I хацеў ён вышэй прыўзняцца, Зноў зірнуць на свой крэўны люд. Толькі раптам, нібы знянацку, За спіной загучаў прысуд. Даляцелі, як адгалоскі, Непрывычных слоў камяні Пра яго: «Дваранін... Каліноўскі...» Кату крыкнуў ён: — He мані! Я з народам навек з’яднаны. Што вы глупстваў панаплялі?! Hi халопаў няма, ні дваранаў — Людзі роўныя на зямлі!.. I ні слёз у вачах, ні жаху, Калі змоўкла плошча пасля I няўтульна халоднай вужакай Абвіла яго шыю пятля. «Будзь здаровы, мужыцкі народзе! Хай нядоля цябе абміне. Гіну я за цябе. Пры нагодзе Спамяні добрым словам мяне. Быў я сын для цябе, а не лёкай. I калі адляціць мой дух, 62 Будзеш ты мне, зямелька, лёгкай, Мяккай, як жаўруковы пух. Без мяне прычакаеш радасць. Станеш слаўнаю між людзьмі. Даў табе я мужыцкую праўду, А свабоду сама вазьмі...» Закрычала жанчына нема. Засланіла сонца імгла. Пахіснулася раптам неба. Пад нагамі зямля паплыла. I калі цела цяжка абмякла I заціх гордай шыі хруст, 3 губ сплыло развітальнае: Матка-а! Бе-ла-руу-усь!.. 63 Анатоль Вольны 3 ПАЭМЫ «КАСТУСЬ КАЛІНОЎСКІ» «Была ночка...» Была ночка галодная, зімняя, Ваўкоў бегла болей і болей... Ваўку што ў гэтым краі сінім, Калі ён ўвесь напоены боллю? Ой, баяліся й сівыя воўкі, Іскрамётна лучынілі вокам I кружыліся шэрыя бойка, Каб і іх хто не з’еў ненарокам... I вось ў гэтыя дзікія ночы Чуткі дзіўныя нехта прывёз, Чуткі сэрца вясковае точаць: Імі хмеляцца хмурыя вёскі... Чуткі, чуткі: — Прыйшоў вызваліцель. Ён мужык, значыць, будзе удача, Упарты, як бронзавы злітак. Ён спасе Беларусь — не іначай! Кастусь Каліноўскі Можа, хто баіцца кулі Ды ад жару хаваецца ў цень? А мы спіны даволі гнулі I ўсё чулі: «Двадзесьце пеньць!» Хто пачуў толькі гэтыя словы, Той шануе мужычую волю. Нам не шкода свае галовы Параскідаць, як зерні, па полі. Многа было, ды мала засталося: 64 He разбіць нам сягоння паноў. Столькі зерняў не маюць калоссі, Колькі выбіта нашых галоў. Мы не ведаем заўтра — устаць ці нам. He знасіць нам буяных галоў. Хай жа ўспомніць на прызбе нас спадчына Жменькай простых вясковых слоў. Будуць помніць, хто голавы звесіў, Іх успомняць сардэчнаю ласкаю. Мы — апошнія з першых буравеснікаў, Мы апошнія з першых ластавак. Паўстанцы Эх, Кастусь, Наш таварыш буяны! Ў гэты сіні асенні вечар Паглядзі: зарасло ўсё бур’янам Па шляху да нашага веча. Паглядзі: вунь дзве зоркі скаціліся, Воран карканнем сціхнуць радзіць, Нават коні табунамі збіліся... Ой, ды нехта паўстанню здрадзіць. Мы з табою, вядома, да смерці. 3 нас не просіць ніхто: Пажыць бы... Снапоў меней на торпах, павер ты, Чым на хвоях галоў мужычых. 65 Ларыса Геніюш Кажуць — добра, а мне нядобра: Я не бачу сэрцаў харобрых, Я не бачу вачэй, закаханых У край свой любы, ў зямлю курганную. Тут купляюць усё за грошы, Тут няма Кастусёў — толькі Прокшы. Волю краю — дзядоў летуценні Прадаюць тут разам з сумленнем. Веру продкаў сваіх і мову, Нават душу прадаць гатовы. Ўсё без слова здаюць, без бою. Тут не скажуць: — наша, святое! Тут народу адданых браццяў, Як Хрыста, вядуць на распяцце. Хто прад злыднем не стаў на калені, У таго — матам, ў таго — каменьмі... Ўсё тут нагла і ўсё бязбожна, Нат «крывіч» тут сказаць няможна. А ў суседзяў іншая доля, Хлеба й волі ў людзей даволі. Годзе загадаў чужых і працы, Час ужо са сну прачынацца. Быць у няволі нас не прымусяць— Гаспадары мы на Беларусі! Нашыя землі, нашы магілы — Адступіць вораг прад нашай сілай! КАСТУСЬ КААШОЎСКІ Калі ў бой на змаганне з катам выйшаў наш адважны Кастусь, за плячамі ён меў занадта мала вёснаў і меў Беларусь. Меў Кастусь свой адвечны, сярмяжны, прагны шчасця, працоўны народ. 66 Толькі волі жадаў недасяжнай — нагароды з усіх нагарод. Боль і путы, чужацкая цемра, лад чужы, здзек чужы, цар і пан. Толькі ў сэрцы, як вогнішча, вера, што народ будзе сам сабе пан. Толькі сіла ў Яські з-пад Вільні палымяных завостраных слоў ды пад шэраю світкаю крылле, і размах, бы вясной у арлоў. О, свабода! Тварыла дзівосы — змагара-каваля са слугі. Ты вастрыла сялянскія косы у гарніле адчаю, тугі. 1982 ТРЫ ДАЮГІ Агарнуў хлапца раз такі сумлеў — прад сабою ён тры дарогі меў. Па адной пайдзе — стане важным ён ды нязнаціме невясёлых дзён. Ад курганаў тых, ад сяла далей, а найдалей — дык ад сваіх людзей. Будзе мець там моц, грошы звонкія, жаль часамі, мо за старонкаю... А другая йдзе к шчасцю скораму, і ідуць па ёй нашы ворагі. Нашто крыллі мець, нашто вольным быць? Лепш за тую медзь ворагам служыць! Быццам недруг, жыць з яго платаю ды не чуці слёз тых за кратамі. Хай сабе ў сяле з плячэй згорбленых ападзе жыццё шэрай торбаю.