Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
раве Руген у горадзе Аркона. Цяпер гэта Нямеччына. Храм стаяў на чатырох слупах, а ў сярэдзіне знаходзілася скульптурная выява Светавіта. Яна была значна вышэйшая за чалавечы рост, мела чатыры барадатыя галавы, што разам са слупамі суадносілася з чатырма напрамкамі свету і чатырма порамі году. Гэта ўсход і поўдзень — царства дзённага святла, вясны і лета, а захад і поўнач — уладаранне начной цемры, восені і зімы. У адной руцэ Светавіта быў вялікі рог з віном, якое абнаўлялі восенню кожнага года, і па якім святар-жрэц варажыў пра будучы ўраджай. У другой руцэ — спушчаны лук. Тут жа віселі сядло, муштук і агромністы меч. Усё гэта сведчыла пра тое, што боства апекавалася як урадлівасцю, так і ваяўнічасцю.
Светавіту прыносілі ахвяраванні з усіх славянскіх плямён. Нават купцы, якія прыплывалі на востраў Руген гандляваць, не маглі пачаць сваю справу, пакуль не паднасілі боству дарагуто рэч. Апрача звычайных ахвяр, боству прыносілі часам і крывавыя чалавечыя, галоўным чынам палонных хрысціян, якія шкодзілі славянам-язычнікам. Сімваламі Светавіта былі два колеры — чырвоны і белы. Напрыклад, белага каня жрацы вадзілі недзе ўначы, каб ранкам было
Статуэтка Трыглава з храма ў Рэтры — горада свяцілішча палабскіх славян (цяпер Нямеччына)
Каменная галава ідала, знойдзеная ў г. Свентаборзе (Данія)
відаць, што боства нібыта ездзіла на ім каб агледзець і засцерагчы свае ўладанні. Каня выкарыстоўвалі і пры варажбе, да прыкладу, калі сумняваліся: пачынаць вайну ці не. Тады перад храмам уторквалі ў зямлю крыж-накрыж тры пары дзідаў. Галоўны жрэц падводзіў да іх каня, і калі той пераступаў праз іх правай нагой, гэта было добрым знакам, калі левай —ваенны паход пераносілі на іншы час.
Сцены ў свяцілішчы завешвалі пунсовымі фіранкамі, а ўсё ўбранне было чырвоным. Імя Светавіт пераклікаецца са старажытнымі імёнамі Святаслаў, Святагор... Дый і само сонца ў славян часта называлася святым.
Абрад варажбы пры дапамозе коней звязаны з боствам, якое ў балтыйскіх славян называлася Трыглаў. Лічылі, што тры ягоныя галавы сімвалізавалі ўладу над трыма царствамі — небам, зямлёй і ніжнім светам. Іншымі словамі, паслядоўна звязаны з траістай сімволікай. Казалі, быццам Трыглаў падарожнічае ўначы, таму што баіцца сонечнага свету. Храм Трыглава знаходзіўся ў Шчэціне на самым высокім і галоўным з трох узгоркаў, дзе стаяў трохгаловы ідал. Ягонымі атрыбутамі былі вараны конь і стрэлы. Абрад варожбаў нагадваў той, які праводзілі каля свяцілішча Светавіта ў Арконе. Толькі ў Шчэціне каня, заўважым — чорнага, тройчы вадзілі праз дзевяць дзідаў, пакладзеных на зямлю.
Боствам неба славяне лічылі і Сварог« — ад санскрыцкага svarga — «неба». Мяркуецца, што Сварог спачатку быў адзіным вярхоўным боствам, валадаром свету, прабогам. У гэтай іпастасі Сварог з’яўляўся бацькам сонца і агню, увасаб-
леннем неба і святла. Таксама культ Сварога звязаны з гадавымі цыкламі прыроды і вылучаецца ваяўнічым духам, які дае мужнасць і мужчынскую сілу. Гэтым Сварог нагадвае Перуна.
Сынам Сварога ва ўсходніх славян лічылі Дажбога (Дажджбога) — бога сонца. Вось што паведамляе Іпацьеўскі летапіс за 1114 год: «...ймнем Сонца, его же нарйчають Дажьбогь. Солнце же царь сын Свароговь еже есть Даждьбог».
Ёсць падставы лічыць, што
Сімвал Сварога (твор дэкаратыўнага мастацтва)
Дажбог з’яўляўся міфічным родапачынальнікам нашых продкаў. У «Слове пра паход Ігаравы» яны так і названы: Дажбогавы ўнукі. У
беларускіх пісьмовых крыніцах XV—XVII стст. сустракаюцца імёны Даждзьбог, Дадзібог і імя па бацьку Дажбогавіч. Лінгвісты ж імя бога тлумачаць проста: Дажбог — бог, які дае долю, багацце. Боства сонца дае жыццё ўсяму на зямлі, ад яго залежыць ураджай і дабрабыт.
Вярхоўным боствам продкаў быў Пярун, бог грому і маланкі. Менавіта ён узначальвае спісак багоў кіеўскага князя Уладзіміра, і менавіта ягоны ідал, адзіны з усіх, падрабязна апісаны ў летапісах Нестара. Ідал Перуна быўдраўляным з сярэбранай галавой і залатымі вусамі.
Выява Дажбога (мастак М. Праснякоў)
Месцазнаходжанне Перуна — неба, ен уладарыць нябесным агнём, ягоная зброя — камень або каменныя сякеры. Ён кідае іх з неба на зямлю, адсюль і навальніца.
Імя гэтага боства перайшло нават на назвы культавых аб’ектаў. Па ўсёй Беларусі сустракаюцца назвы Пярун-Камень, Перунова Гара, Перунова Поле. Паводле павер’яў, у гэтых месцах заўсёды б’е Пярун, калі палюе на свайго суперніка, які хаваецца або пад каменем, або каля падэшвы гары, або ў самім чалавеку. Безумоўна, назвы сведчаць пра знаходжанне капішчаў і свяцілішчаў, прысвечаных Перуну, дзе праводзіліся адпаведныя абрады ўшанавання вышэйшага боства, адбываліся ахвярапрынашэнні. У летапісу пра богаслужэнне Перуну гаворыцца: «Ему жеяко богу жертву прйношаху, й агонь неугасаюшрй за дубового древня непрестанно паляху».
3 цягам часу функцыі грымотніка ў народнай культуры перайшлі на Іллю-прарока, і ён зрабіўся хрысціянскім займеннікам Перуна. Ва ўсходніх славян і ў XX ст. захавалася перакананне, што наваль-
Сімвал Перуна на прасніцы
ніца адбываецца ад таго, што Святы Ілля едзе па небе на вогненнай калясніцы, таму чуецца гром, і сыпле на зямлю грамавыя стрэлы — маланкі. Ад Перуна Ілля-прарок пераняў і такі міфалагічны матыў: у народзе лічыцца, што падчас навальніцы Ілля сваімі стрэламі забівае нячысцікаў. А тыя дрыжаць ад жаху і імкнуцца схавацца дзе-небудзь, нават у чалавека пад вопраткай. Можна і сёння пачуць: «Калі Пярун, дык гэта Ілля нячысціка б’е».
Дзень Перуна — чацвер, у палабскіх славян чацвер так і называўся «Перуноў дзень». А ўвогуле ёсць нават каляндарнае свята, прысвечанае гэтаму боству — 20 ліпеня па старым стылі, па новым — 2 жніўня. У гэты дзень язычнікі прыносілі ахвяры. У летапісу сказана, што ў 983 годзе за тыдзень да Перунова дня ў Кіеве пачалі рыхтаваць да ахвярапрына-
шэння «мечем жребйй на отрока й девйцю...». Але найбольш распаўсюджанай ахвярай быў певень. Па вялікіх святах ахвяравалі быка, даволі рэдка — мядзведзя або казла. Жывёлу забівалі і з’ядалі падчас агульнага застолля, каб атрымацьяе моц і здароўе, падараваныя боствам, і каб сіла бога перайшла на ўсіх.
Вядома таксама, піто Пярун — ваяўнічы бог, які апекаваўся вайсковымі справамі князя і ягонай дружыны. Летапісы сведчаць, што кіеўскія воіны пры заключэнні дамовы з Візантыяй, згодна з дзедаўскімі звычаямі, кляліся зброяй сваёй і «Перуном — богам сваім».
У літоўскіх тэкстах згадваецна дзевяць іпастасяў Пяркунаса. А ў адным з усходнеславянскіх рукапісаў XV ст. гаворыцца, што «Перун естьмногь», іншымі словамі, мае шмат іпастасяў. Адной з іх лічыўся бог Ярыла. I хаця ў старажытных летапісах не захавалася сведчанняў пра яго, гэты бог пакінуў значны след у народных вераваннях. На аснове зафіксаваных у нашых продкаў каляндарных абрадаў у ягоны гонар, магчыма даволі дакладна аднавіць вобраз боства. Няма сумненняў, што Ярыла ўвасабляе вясенняе сонца, адраджэнне і росквіт прыроды. Яго параўноўвалі з нябесным ключнікам, які адмыкае вясновае неба і вызваляе для будучага ўраджаю дождж і расу.
Вобраз Ярылы можна аднавіць і па тых словах, якія захаваліся ў сучаснай беларускай мове. Так, старажытны корань «яр», аснова імя боства, заўсёды азначаў вясну, а таксама стан кахання і плоднасці ўсяго жывога. Да прыкладу, слова «яркі» азначае эпітэт аслялляльнага па сваі.м святле вясновага сонца, а слова «яркнуць» — дзеяслоў «ззяць, зіхацець». Слова ж «яравы» мае два азначэнні: гэта і палявыя вясновыя работы — яравая сяўба, і сельскагаспадарчая культура, што высяваецца і прара-
Вясновы Ярыла на кані (фрагмент беларускай вышыўкі)
стае вясной. А прыметнікі «яры» і «ярасны» разам з назоўнікам «ярасць» гавораць пра раз’юшанасць, азлобленасць, лютасць ваяра на полі боя. Да таго ж дзеясловы з коранем «яр» у некаторых мовах славян маюць значэнне «распаляцца, апладняць, спарвацца» і сімвалізуюць жарсць падчас любоўных ігрышчаў.
Захавалася апісанне беларускага свята ў гонар Ярылы, якое адзначалася 27 красавіка (па старым стылі), і якое святкавалі яшчэ ў
Пячапікі XIII—XIVстст. з выявай Ярылы (правобраз «Пагоні»)
сярэдзіне XIX ст. Нягледзячы на тое, што Ярылу нашы продкі ўяўлялі маладым прыгожым мужчынам, басанож, з галавой чалавека ў правай руцэ і жытнёвымі каласамі ў левай, у прысвечаным яму свяце ўдзельнічалі дзяўчаты. Выбіралі прыгожую дзяўчыну, апраналі яе ў белае
адзенне, клалі на галаву вянок з кветак і садзілі на белага каня, прывязанага да слупа, а вакол другія дзяўчаты, таксама ў вянках, вадзілі карагод, часамтакрабілі сярод засеянай нівы. Падчас абраду спявалі песні пра Ярылу як апекуна ўрадлівасці, прычым як расліннай, так і чалавечай.
Пасля прыняцця хрысціянства сталі адзначаць увесну свята Юр’я, які ўвабраў у сябе многія рысы Ярылы і мае блізкае па гучанні імя. Сёння католікі святкуюць гэта свята 23 красавіка, а праваслаў-
Воіны князя Алега клянуцца Перуном і Вялесам (змяёй) (мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу)
ныя 6 траўня. Белы колер адзення Ярылы атаясамліваецца з белым адзеннем Святога Юр’я.
У юраўскіх песнях падкрэсліваецца, што гэты святы «...будзе вас сабіраць імеччу галовы адсякаць». Цікава, што наўгародскі абраз «Чудо Георгня о Змне» пачатку XV ст. мае выяву Святога Юр’я, які трымае шчыт у
выглядзе сонца з чалавечым тварам у фас. Некаторыя навукоўцы бачаць у гэтым далейшае развіццё вобраза Ярылы як сонечнага боства. Пра гэта гаворыць і залаты колер шчыта Яравіта, якога можна паставіць побач з белым адзеннем Ярылы. Узгадаем, што белы колер мае і конь, на якім раз’язджае вершнік Ярыла і ягоны пераемнік Святы Юр’я. Да таго ж белы конь у вераваннях многіх народаў лічыўся сакральнай жывёлай, якую выкарыстоўвалі ў варожбах і святочных абрадах, і які ў міфах сімвалізаваў сонца і нябеснае боства.
Знакаміты старажытны герб беларусаў Пагоня таксама мае выяву вершніка на белым кані. Некаторыя даследчыкі бачаць у ім правобраз Святога Юр'я, цесна звязаны з язычніцкім богам Ярылам і культам Перуна. У той жа час другія навукоўцы лічаць, што правобразам нашага вершніка мог быць і Светавіт, які па сваім характарыстыкам вельмі нагадваў Ярылу.
У народным кульце Святога Юр’я можна ўгледзець рысы Ярыліных ігрышчаў. Напрыклад, палешукі ўвесну на Юр’я куляліся, качаліся парамі — хлопец з дзяўчынай — з боку на бок па засеянай ніве. Тлумачылі гэта так:
КНІГІ ОНЛАЙН
