Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
«Качаліся на Юр’я па жыту. Рана, да ўсходу сонца. 3 хлопцам трэба пакачацца — каб любіў, каб «прыкачаўся» да мяне, каб ажаніўся са мной».
Народ прышсваў Святому Юр’ю апякунства над ураджаем і плоднасцю хатняй жывёлы. Выганялі гэтых жывёл на раллю першы раз якраз на «вясновага Юр’я», а заганялі на «восеньскага» — 26 лістапада (па старым стылі). Вясновы Юр’я пачынаў лета. Лічылі, што ў яго, як і ў Ярылы, захоўваюцца ключы, якімі ён адмыкае вясну, скаваную зімнімі халадамі. Да яго так і звярталіся:
«Падай, Юр’я, звонкі ключы, адамкнуць красну весну, цёплае лета».
Вялес, або Волас, — таксама адзін з галоўных багоў язычніцкага пантэону, вельмі шанаваны на Беларусі. Вядома, што ў Кіеве ідал Перуна стаяў на гары, a Вялеса — у ніжняй частцы горада, на Падоле, на беразе ракі, і ўжо тым быў супрацьпастаўлены Перуну. Гэта суадносілася з уяўленнямі нашых продкаў пра Сусвет, дзе ў верхняй частцы ягонай прасторы, на небе, валадарыў Пярун, а ў ніжняй і ў падземнай частцы — Вялес.
Старажытнарускія крыніцы ўвесь час
Вялес, кераміка (мастак А.Зіменка)
называюць Вялеса «скотьйм богам», з чаго вынікае, што гэты бог
апекаваўся гаспадаркай і перадусім жывёлагадоўляй і багаццем. У продкаў свойская жывёла, як і хлеб, была асновай жыцця, адлюстроўвала плоднасць, багацце, а таксама з’яўлялася важным аб’ектам
гандлю. Пра багацце і стан чалавека ў грамадстве судзілі па памерах ягонага статку. Атрымліваецца, што Вялес быў не толькі богам жы-
вёлагадоўлі, але і богам гандлю і дастатку. У кульце Вялеса галоўную ролю грала поўсць, валасы — сімвалы багацця, дабрабыту, плоднасці. Тут варта ўзгадаць старабеларускі вясельны абрад садзіць маладых на кажух, вывернуты поўсцю наверх, а таксама ладзіць шлюбны ложак на скурах жывёл, каб муж і жонка жылі багата і мелі шмат дзетак. Беларускія сяляне апошні пук нязжатых каласоў спецыяльна пакідалі ў полі як падарунак боству плоднасці і называлі яго «Вялесавай бародкай».
У некаторых раёнах Беларусі доўгі час захоўвалася свята «Валоссе», якое традыцыйна адзначалі дзеля таго, каб у гаспадарцы заўсёды вялася здаровая хатняя жывёла і быў добры ўраджай ільну. Свята прыпадала на адзін з дзён Масленкі. Цяглавая жывёла ў гэты час вызвалялася ад працы, а сяляне аб’язджалі бычка ці жарабца. Хаця на масленічным тыдні і забаранялася есці мяса, тым не менш да свята «Валоссе» рыхтавалі шмат тлустых мясных страваў, частавалі імі сваякоў і суседзяў. Яшчэ ў гэтьт дзень пяклі «бліны ды аладкі, каб валы былі гладкі».
Дзе-нідзе ў Беларусі Вялеса ўяўлялі ў вобразе мядзведзя, таму што лічылі апошняга гаспадаром усіх звяроў, які да таго ж сімвалізаваў багацце і дабрабыт. Амулеты ў выглядзе мядзведжай галавы, лап, ягоных кіпцюроў, поўсці было заведзена вешаць у хлявах, каб хатняя жывёла была больш плоднай і каб засцерагчы яе ад ліхіх сіл.
Часам Вялеса паказвалі ў вобразе змея. Прыкладам, у Радзівілаўскім летапісу ёсць мініяцюра, дзе воіны князя Алега клянуцца Перуном і Вялесам, прычым выява ідала Перуна мае выгляд чалавека, а Вялеса — у выглядзе змея, які ляжыць каля ног княскіх дружыннікаў. Гэтая акалічнасць дала падставу даследчыкам міфалогіі звязваць Вялеса з ніжнім і левым полюсам сусветнай прасторы. А паколькі ніжнія полюсы звязаны з нечым халодным, вільготным і мокрым, то Вялес меў дачыненне да зямных водаў і крыніц, у тым ліку да азёр, рэк і іх вытокаў. Так, у беларускіх і літоўскіх казках вярхоўнае боства — бог навальніцы і грому, пераследуе свайго суперніка — падземнае боства, якое ў выглядзе Цмока або хрысціянскага чорта хаваецца менавіта ў зямных водах. I літоўскі Вельняс звязаны з вадой.
Па ўсёй Беларусі існуюць культавыя камяні, прысвечаныя Вялесу. Звычайна яны знаходзяцца ў паніжаных і забалочаных мясцінах. Такія сакралізаваныя камяні маюць назвы кшталту Вол, Валы, Быкі, Вужыныя і Змеевы камяні, Чортавы камяні-краўцы і Чортавы камяні-шаўцы.
Паколькі Вялес быў богам падземнага свету, то ён таксама лічыўся богам памерлых і смерці. Апроч таго, ён быў богам клятвы, да-
мовы, міру, апекаваўся абшчынна-родавай арганізацыяй. Да яго маюць дачыненне паганскія жрацы — вешчуны.
У павер’ях нашых продкаў менавіта Вялес быў магутным супернікам Перуна. Таксцвярджаюцьдаследчыкі, штозаймаюццарэканструкцыяй «асноўнага міфа». А прычыну канфлікту бостваў яны бачаць у суперніцтве за прыхільнасць адзінага нам вядомага жаночага боства — Мокашы. Яе і лічайь жонкай грамавіка Перуна. Дарэчы, такога кшталту гіпотэза амаль цалкам пабудавана на параўнанні славянскіх бостваў з персанажамі балцкай міфалогіі, а ў славянскіх вераваннях яна практычна не сустракаецца.
Двубой бостваў (лубок XIXcm.)
Пазней, у хрысціянскія часы, функцыі Вялеса перайшлі ў асноўным да Святога Мікалая — даволі дэмакратычнага і даступнага народнага святога. На нашых землях здаўна лічылася, што ён апякае падарожнікаў, земляробаў, пчаляроў, дзяцей і маладых дзяўчат. На Беларусі адзначаюць двух Міколаў (па новым стылі): вясновага 22 мая і зімовага 19 снежня. Зразумела, што ўзімку яго ўшаноўвалі як боства, звязанае з ніжняй, хтанічнай сферай зямлі, з холадам, марозам, зімой. У гэты час праводзіліся шматлікія варожбы і абрады: людзі імкнуліся даведацца пра сваю будучыню, прасілі моцна не лютаваць з маразамі і не пашкодзіць гаспадарку, захаваць дабрабыт і здароўе. На Міколу вясновага жанчыны збіралі першыя травы, адварам якіхлячыліся ад розныххвароб. Падапамогуда Міколы звярталіся і вясковыя чараўнікі падчас магічных дзеянняў, што гаворыць пра датычнасць старажытнага Вялеса да магіі і чараўніцтва.
Глава 2
ЖАНОЧЫЯ БОСТВЫ:
ВЯЛІКАЯ БАГІНЯ-МАЦІ, МОКАШ, ЛАДА, ЛЁЛЯ, ЦЁЦЯ, МАРА
Устаражытных рэлігіях і міфах свету існуе агромністая колькасць жаночых бостваў. Яны неверагодна разнастайныя як па геаграфічным распаўсюджванні, так і значна расцягнуты па часе ўзнікнення. Але ўсе гэтыя боствы аб’ядноўвае тое, што першапачаткова яны з’яўляюцца ўвасабленнем прыроды і асацыіруюцца з вытокам жыццядайных сіл, якія, у сваю чаргу, памнажаюць раслінны і жы-
вёльны свет, працягваюць чалавечы род.
Галоўным жаночым боствам, якое прысутнічала ва ўсіх старажытных абрадах, з’яўляецца Вялікая Багіня-Маці, Прародзічка ўсяго
жывога. Некаторыя навукоўцы менавіта яе вобраз лічаць самай пер-
Выява Багіні-Маці, касцяная фігурка з Браншчыны (Палеаліт)
шай праявай сутнасці боства як такога. Архаічныя рэлігіі розных народаў ушаноўвалі Багіню-Маці як крыніцу стварэння свету. Саму карціну гэтага стварэння ўяўлялі як працэс спарвання і апладнення Маці-Зямлі БацькамНебам. Такія боскія адносіны сталі і надалей правобразам любоўных зносін паміж людзьмі. Надзеленая сакральнай рысай стварэння, багіня нараджала не толькі свет, але і розных жывых істот, у тым ліку другія боствы, людзей, жывёл і нават пачвар.
Стваральніца і ахоўніца сусветнага парадку, маці розных багоў і герояў, цудадзейная ўладарка кіравала на ўсемагчымых узроўнях. Яна валодала сіламі зямлі, месяца і вады, была непарыўна звязана як з самім жыццём, так з вайной і разбурэннем. Таму яе функцыі здаюцца супярэчлівымі і падвойнымі, паколькі яны адказваюць не толькі за стварэнне і
нараджэнне, але і за разбурэнне, хваробы і смерць. Пазней, з надыходам новай рэлігіі, рысы і функцыі Багіні-
Маці распаўсюдзіліся на другія жаночыя боствы, а яе вобраз і культ распаўся на мноства абрадаў ушанавання гэтых самых бостваў.
У беларусаў да самага старажытнага земляробчага культу МаціЗямлі можна аднесці агульнаславянскае боства Мокаш (Макош.) — багіню зямлі, ураджаю, жаночай долі, Вялікай Маці ўсяго жывога. Апроч гэтага, яна ўладарка цемры і ніжняй часткі свету. Яе імя асацыіруецца з вільгаццю і вадой. Мокаш апекавалася ўсімі жаночымі заняткамі, асабліва прадзеннем і ткацтвам. I ўшаноўвалі яе пераважна жанчыны.
Мокаш. Вышыўка на жаночай кашулі
Пятніца была любімым днём тыдня багіні. Таму, каб не пакрыўдзіць яе, жанчыны ў гэты дзень не займаліся прадзівам і ткацтвам, не дакраналіся ані да калаўрота, ані да верацяна. За парушэнне табу багіня магла цяжка пакараць: знявечыць кабету, пакалоць яе верацяном і прымусіць прасці па начах. Нават пасля хрышчэння жанчыны збіраліся на тайныя зборышчы, дзе ўшаноўвалі Мокаш і прыносілі ёй у ахвяру жыта і мёд. Як багіня плоднасці Мокаш прысутнічае на вышыўках у выглядзе выявы жанчыны з вялікай галавой і паднятымі ўверх рукамі, што сімвалізуе сувязь зямлі і неба. Пра важнасць гэтай багіні сведчыць і «Аповесць мінулых гадоў», дзе ў спісе багоў, ідалы якіх былі пастаўлены Уладзімірам у Кіеве, згадваецца Мокаш.
Некаторыя навукоўцы лічаць, што пры рэканструкцыі асноўнага міфа, можна выявіць сувязь Мокашы з Перуном. Таму гэтую багіню лічаць ягонай жонкай. У той жа час у міфах выяўляецца матыў
3 Зак. 2298
здрады Мокашы Грымотніку з ягоным праціўнікам — падземным боствам. Міф распавядае, што ў пакаранне за здраду яна пазбаўляецца боскага і сямейнага статуса, ссылаецца з неба на зямлю, у хтанічныя воды. У доказ гэтаму міфу на Беларусі сустракаюцца тапонімы Мокшава балота, Мокіш. Напэўна, таму ў старажытнарускіх тэкстах ушанаванне багіні супастаўлялася з блудам. Гэта вынікае са «Слова некоего Хрмстолюбца»: «М Мокошь чтут... н роучьный блоудь велмм почмтают». Уяўленне пра Мокаш як пра ўвасабленне нястрыманай сексуальнасці, захавалася і ў падмаскоўных гаворках, там слова «макосья» азначае жанчыну лёгкіх паводзін.
Пасля ўсталявання хрысціянства многія функцыі язычніцкай Мокашы ўзяла на сябе Святая Параскева. Менавіта яна стала ахоўнікам урадлівасці зямлі, шчаслівых шлюбаў, жаночых клопатаў і дзявочага лёсу. Перайшла на гэтую святую і забарона жаночых прац у пятніцу, таму яе сталі называць Параскевай Пятніцай. Новая апякунка жанчын, як і старадаўняя Мокаш, была цесна звязана з вадой і вільгаццю. Захаваўся амаль да нашых часоў старажытны звычай кідаць у калодзеж прадзіва ў якасці ахвяры Параскеве. Сярод нашага народа існуе мноства легенд пра тое, што абраз Параскевы Пятніцы нейкім цудоўным чынам прыплывае па рацэ або яго знаходзяць каля ручаёў ці крыніц, вада з якіх пасля гэтага здарэння робіцца лекавай.
У народным календары беларусаў вызначаўся дзень 28 кастрычніка (пастарым стылі), калі Параскеву Пятніцу асабліва ўшаноўвалі. У розных рэгіёнах краіны гэтае свята называлі па-рознаму: Параска, Параскева Пяценка, Параскімка, Параскоўя, Параскева-Льняніца іра т.п. Апошняя назва замацавалася за святой таму, што яна была апякункай прадзіва і лёну, які жанчыны пачыналі апрацоўваць і рыхтаваць да прадзіва менавіта ў кастрычніку. I назва месяца пайшла ад таго, што ў гэты час пачыналі мяць лён і аддзяляць ад яго кастрыцу.
КНІГІ ОНЛАЙН
