Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Але ў народным календары святкавалі не толькі кастрычніцкі дзень Параскевы Пятніцы, а таксама і тыя пятніцы, якія ішлі перад галоўнымі гадавымі святамі. Такіх пятніц было 12, і народнае ўяўленне малявала іх жывы.мі жанчынамі-сёстрамі, да якіх можна было звяртацца з малітвамі і просьбамі. Прычым «Дзесятая Пятніца», або «Дзесятуха», лічылася сярод усіх астатніх старэйшай і разам з «Дзевятухай» перадавалася на неба малітвы раней за астатніх «пятніц». Галоўным зместам ушанавання Параскевы Пятніцы ў такія дні з’яўлялася выкананне забаронаў на жаночыя працы, а таксама ахвярапрынашэнні каля крыніц і калодзежаў. А калі ў якой-небудзь мясцовасці здаралася засуха і няўрод, або туды прыходзіла жахлівая хвароба, якая пагражала жыішю ўсяго наваколля, жанчыны з малітвамі
да сваей апякункі Параскевы Пятніцы выконвалі абрад прадзення ручніка-абыдзённіка. Дзеля гэтага некалькі жанчын збіраліся ў адной вясковай хаце, прыносілі туды кужаль і пралі з яго ніткі, потым па чарзе ткалі ручнік, а затым абносілі вакол вёскі. Такім чынам стваралася ахоўнае магічнае кола, якое, як верылі нашы прабабулі, абараняла іх ад усялякіх прыродных катаклізмаў і эпідэмій, прычым такі абрад выконваўся ў пэўную пятніцу. Беларускія жанчыны прытрымліваліся такіх звычаяў яшчэ ў XIX ст.
I хаця новая святая мела хрысціянскую афарбоўку, у народным уяўленні яна заставалася грознай багіняй, якая за непаслушэнства
жорстка карае людзей. За тое, што забароненыядні, Параскева магла не толькі зблытаць яе ніткі і папсаваць усю работу, але нават садраць з кабеты скуру, паралізаваць рукі, кінуць у вакно сорак верацён і прымусіць няшчасную прасці да раніцы. А карала Параскева так жорстка таму, што сама, паводле народных вераванняў, пакутавала ад забароненых работ непаслухмяных жанчын. Верылі, што ў такія дні «ў Параскевы запыляюцца вочы, а цела пакрываецца крывёю ад уколаў спіц і верацёнаў».
У беларускіх легендах святая звычайна мела выгляд старой, апранутай у дзіравую світку, сівая галава якой была пакрыта старызнай. У такім выглядзе старая хадзіла па дварах і назірала за паводзінамі жанчын.
Апроч Мокашы, у розных пісьмовых крыніцахдаўніны і славянскім фальклоры сустракаюцца імёны Лады і яе дачкі Лёлі або Лялі. Гэта жаночыя боствы, якія звязаны з урадлівасцю. Лада ўшаноўвалася як апякунка шлюбаў, кахання і прыгажосці. Яе малявалі ў выглядзе маладой прыгожай
жанчына займалася прадзівам у
Багіня Лада (скульптур В. Бачкоў)
жанчыны з залатымі валасамі ў ружовым вянку. Аўтары самых ранніх работ па язычніцкай міфалогіі славян разглядалі Ладу, як і Ярылу, адлюстраваннем вясновых вегетатыўных сіл прыроды: жаночай і мужчынскай. Песні ў гонар Лады выконваліся ў асноўным увесну і на пачаткулета. Першыя песні, звернутыя да Лады, спяваліся на так званых Красных Горках у сакавіку падчас абраду «гукання вясны». Менавіта ў Лады пыталіся дазволу «гукаць» (запрашаць) вясну. У больш познія часы да Лады звярталіся з маленнямі пра дождж, прасілі захаваць першыя парасткі маладых каласкоў жыта.
Шмат песен, прысвечаных Ладзе, выконвалася і падчас «зялёных святак» — свята маладой зеляніны і расліннасці, якое пачыналі святкаваць з Тройцы. Пасля Купалля песні ў гонар Лады прыпыняюцца да наступнай вясны. Выключэннем могуць быць калядныя варожбы пра замуства і некаторыя моманты вясельных абрадаў, дзе без багіні шлюбу немагчыма было абысціся.
Такім чынам, Лада ў нашай міфалогіі грала значную ролю. Мяркуецца, што багіня Лада мае выяву на адной з граняў Збручскага ідала: боства з пярсцёнкам у руцэ быццам і ёсць Лада — багіня шлюбу і сямейнагажыцця, апякункадзяўчат і кабет. Вядома таксама свяцілішча Лады на Лысай Гары непадалёк ад польскага горада Кельны. Паводле легенды, на гэтай гары быў пабудаваны храм трох ідалаў: Лады, Боды і Лёлі. К.ожны год у першы дзень мая ім прыносілі багатыя ахвяраванні.
Лёля ў параўнанні з Ладай займае больш сціплае месца ў язычніцкай міфалогіі. Але таксама лічылася багіняй вясны, апякункай дзяўчат шлюбнага ўзросту. Захаваліся апісанні святкавання Ляльніка ў беларусаў. Нашы продкі малявалі багіню маладой, стройнай і прыгожай дзяўчынай. Пра найбольш прывабных дзяўчат так і казалі: «Прыгожая, як Ляля!»
Таму падчас святкавання Ляльніка, які адбываўся 7 мая (па старым стылі 25 красавіка), на ролю Лялі дзяўчыны выбіралі са свайго асяродку самую прыгожую. Потым яе апраналі ў белую кашулю, упрыгожвалі зелянінай, на галаву ўскладалі вянок з вясновых кветак. Пасля дзяўчыну-Лялю ўсаджвалі на ўзвышэнне, засланае зялёным дзірванам, і ёй як увасабленню боства прыносілі ахвяраванні ў выглядзе зялёных вянкоў, хлеба, яек, масла, тварагу, малака, смятаны. Затым астатнія дзяўчаты вадзілі вакол Лялі карагод і спявалі песні, дзе прасілі цёплай вясны і багатага ўраджаю. Напрыканцы свята Ляля адорвала дзяўчат вянкамі і разам з імі частавалася прынесенымі стравамі. Вянкі і травы, што ляжалі каля Лялі, захоўваліся пасля свята цэлы год да наступнага Ляльніка.
3 вобразам Лёлі-Лялі звязаны цікавыя філалагічныя паралелі. Так, слова «ляля» у шэрагу славянскіх моў азначае немаўля, дзіця, лялька, люлька (дзіцячая калыска), а рускае слова «лелеять» адпавядае словам «песціць, калыхаць, лашчыць, беражліва насіць дзіця». Да таго ж бусла, які, паводле распаўсюджанага павер’я, прыносіць дзяцей, у беларусаў называлі лелекай (так называюць бусла і цяпер па-ўкраінску). У літоўскай мове Іеіе азначае ляльку, а таксама дзіцячую калыску або нядаўна народжанае дзіця. У некаторых рэгіянальных гаворках Беларусі «лёля» — гэта цётка, а ў літаратурнай мове Кіеўскай Русі лелья — сваячка, цётка.
Багіняй лета была Цёця, якая лічылася старэйшаю за багіню вясны Лёлю. Праўда, згадванне гэтай багіні зафіксавана не ва ўсіх рэгіёнах нашай краіны. Беларусы ўяўлялі яе поўнай і мажной жанчынай, вельмі прывабнай, чыя галаваўпрыгожанаспелым калоссем. Яна апекавалася сялянамі, яе заўсёды прасілі пра доўгачаканы дождж і багаты ўраджай. Некаторыя навукоўцы лічаць, што менавіта яна заняла месца старажытнай Мокашы. I менавіта яна як багіня
плоднасці і ўрадлівасці разам з Лёляй магла ўтвараць жаночую пару — маці-дачка. Прыкладам, як у Старажытнай Грэцыі — Дэметра і Персефона — багіні, якія апекаваліся ўрадлівасцю зямлі.
Ёсць і другія міфы, звязаныя з гэтай багіняй. Паводле некаторых меркаванняў, Цёця лічылася жонкай Перуна і называлася яшчэ Перуніцай або Грамаўніцай. Усім нам вядома такая атмасферная з’ява, як грымоты напрыканцы зімы, бляск маланак, завірухі і мяцеліцы. Нашы продкі нават зафіксавалі гэту з’яву як свята ў народным календары пад назвай Грамніцы — у гонар багіні.
Багіня Цёця (мастак В. Славук)
Чаму? Згодна з міфам, штогод на Каляды цяжарная багіня сыходзіла з нябёсаў і хавалася ў зарасніках вербаў, каб неўзабаве, напрадвесні, нарадзіць новае Божышча-Сонца — Дажбога. Менавіта перад зімовым сонцаваротам падземны цар, боства зі.мы і маразоў Карачун, прадчувае, што павінен нарадзіцца Божыч і імкнецца знішчыць дзіця. Таму што сваім нараджэннем маладое боства святла і сонца нясе смерць падземнаму ўладару цемры і холаду. Тады Карачун пад выглядам мядзведзя разам са зграяй ваўкоў-мяцеліц ганяецца за Грамаўніцай-Цёцяй.
Але багіня, нягледзячы на перашкоды, нараджае новае вясновае боства і нават наважваецца паказаць яго свайму ворагу. Тым самым яна дае зразумець, што час холаду і цемры скончыўся, і яму на змену павінна прыйсці цеплыня і росквіт прыроды. Каб такія агледзіны былі больш пераканаўчымі, Цёця суправаджае іх раскатамі грымотаў і бляскам маланак.
На Украіне гэтую багіню называлі Паляніцай, як і рытуальны хлеб, які гаспадыні выпякаюць у гонар асаблівых свят. Шмат у якіх казках і песнях — гэта яшчэ і вобраз Дзевы-Ваяркі, уладарнага і моцнага боку жаночага пачатку. У народнай фантазіі Дзеву Перуніцу ўяўлялі з залатой «грамавой» дзідай, асабістай зброяй, якую яна скіроўвала супрайь сваіх ворагаў.
Наступнае жаночае боства шмат якія цяперашнія навукоўцы лічапь персанажам ніжэйшай міфалогіі таму, што народныя легенды малявалі яе толькі ў негатыўным і адмоўным сэнсе. Гэта Мара. або Марэна. Так, у заходніх рэгіёнах нашай краіны Марай называлі персаніфікацыю эпідэміі халеры і ўяўлялі яе ў выглядзе касцістай жанчыны з кашчавымі пальйамі. Верылі, што яна ўсялякімі праўдамі і няпраўдамі імкнецца пранікнуць у людское паселішча, каб накінуцца на чалавека падчас сну і задушыць яго да смерці. Вось як распавядалі пра гэта ў народзе:
«Мары мучаць сонных, не перапыняючы іх сну. Звычайна Мара садзіцца на грудзі ці на горла соннаму чалавеку і пачынае душыць, прычым, перашкаджаючы дыхаць, яна час ад часу адпускае ахвяру, каб нацешыцца япічэ большымі яе пакутамі пасля перадыху. Ахвяра, імкнучыся выратвацца, падымае руку, каб адагнаць мару ці перахрысціцца, але тут вяртлявая Мара прытрымлівае занесеную руку, якая млее, чым прыносіць новыя пакуты...».
Таксама верылі, што Мара вельмі юрлівая асоба і любіць забаўляцца з мужчынамі, даводзячы іх да хваробы ці да смерці. Марай называлі таксама прывід ці здань.
оз<70>о
Разам з тым, у славянскіх міфах і легендах часта сустракаюцца персанажы кшталту такіх, як Мара, Маря, Марыя, Маруха, Марэна, Марана, Маржана і да т.п. Усе яны маюць агульны індаеўрапейскі корань «мар/мор» і звязаны з увасабленнем смерці, а таксама сезоннымі рытуаламі памірання, а затым і адраджэння прыроды. Так, у вясновых абрадах Марэнай называлі саламянае пудзіла — увасабленне смерці і зімы, якое тапілі або расцярушвалі і спальвалі. Лічылі,
што такім чынам забяспечваецца добры ўраджай і плоднасць усяго жывога. Гэта дае падставы лічыць, што некалі гэты персанаж меў статус боства ўрадлівасці і плоднасці. Ва ўсялякім разе хроніка XV ст. атаясамлівае польскую Маржануз рымскай багіняй падземнага свету Цэрэрай, якая адказвала за вытворчыя сілы зямлі, рост і ўраджай злакаў, шлюбныя адносіны людзей.
Старадаўнія аўтары, якія апісвалі боствы славян-язычнікаў, параўноўвалі Марэну з грэцкай Дземетрай — багіняй плоднасці і земляроб-
Мара (мастак М. Сухараў)
ства.
Латышы таксама маюць падобную багіню, якую завуць Мара, яна жонка бога навальніц, маланак і дажджу Пэрканса. Мара апекавалася каровамі, у яе прасілі малака, сыру, цялят. Яе свяцілішчы ладзіліся на ўзгорках. Узгадаем беларускія культавыя ўзгоркі з назвамі Мар’іна Горка або Марыліна Гара, Маруленя-Гара. Каля вёскі Пярэжыр Пухавіцкага раёна раней ляжалі культавыя камяні Мар’я і Дзям’ян. Калі ўшаноўвалі першы з іх валун, у яго прасілі пазбавіць ад хвароб, даць нарачонага і добры ўраджай.
КНІГІ ОНЛАЙН
