Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Да нашага часу дажыло ўшанаванне Святому, або Дажджбогаваму, каменю каля вёскі Крамянец Лагойскага раёна. I цяпер падчас засухі каля яго збіраюцца 9 удоў, падкладаюць калочкі пад камень і на іх прыўздымаюць валун. Лічаць, што праз тры дні абавязкова павінен пайсці дождж. Вакол каменя зроблена выбрукоўка па баках свету. У некалькіх метрах знаходзіцца калодзеж-крыніца, які ўжо «^88^
амаль перасох. Яшчэ напачатку XX ст., побач стаяла драўляная каплічка. Некалькі разоў на год, асабліва на Іллю, тут ладзілі святы.
Некалі на некаторых свяцілішчах пакланяліся такім сакральным дрэвам, як дуб, у драўніну якіх былі ўбіты сківіцы дзікоў. Такія дубы знойдзены ў Дняпры і Дзясне, куды тысячу гадоў таму назад іх скінулі хрысціянскія місіянеры. Па дадзеных радыёўглероднага аналізу, такая знаходка з Дзясны датуецца менавіта 980-мі гг.
Прамых дадзеных пра існаванне на нашых землях язычніцкіх храмаў, падобных на тыя, што былі ў заходніх славян, пакуль не знойдзена. Але існуюць думкі, што ідалы маглі стаяць або захоў-
Язычніцкае катшча на беразе Свіслачы ў Менску (святы зніч Жыжа, каменьДзед і дуб Волат) /Рэканструкцыя В. Сташчанюка па дадзеных Э. Ляўкова
Свяцілішча заходніх славян у выглядзе стадолы (рэканструкцыя) вацца ў невялікіх стадолах, магчыма, і на слупах. Сведчаннем таго, што стадолы ці гумны былі месцамі пакланення паганскім боствам, можа служыць звычай, які існаваў яшчэ ў XIX ст. на Дзяды напярэдадні Сёмухі. У некаторых вёсках гаспадар браў у адну руку ручнік і кубак піва, а ў другую — посуд са стравамі і ішоў у гумно. Там слаў ручнік, на яго канцы ставіў ежу і пітво. Пасярэдзіне ручніка станавіўся на калені, маліўся, а потым пакідаў усё прынесенае продкам як ахвяру.
Рэліктамі ідалапаклонства з’яўляюцца бажніцы ў пярэднім, ці красным, куце сялянскай хаты. Пра гэта ў XIX ст. пісалі многія святары і этнографы. Напрыклад, адзін са святароў у наваколлі Полацка адзначаў, што бажніца ў хаце ўяўляе сабой паліцу, на якой расстаўлены «богі». Гэта іконы, лубачныя маляванкі і драўляныя скульптуркі, апранутыя ў сарафаны з каляровых анучак. Усё гэта накрыта набожнікам (ручніком). Перад такой бажніцай штодня моляцца. У некаторых хатах скульптуркі стараліся трымаць за абразамі, а на пытанні святароў адказвалі, што гэта цацкі.
Ролю язычніцкіх свяцілішчаў выконвалі і пячоры. Былі яны і на тэрыторыі Беларусі. Прыкладам, пячора каля былога маёнтка Гедэйкі паблізу вёскі Стульгі Ашмянскага раёна яшчэ ў XIX ст. лічылася былой царквой і мела назву Царкоўе. У той жа час было зафіксавана паданне пра пячору каля мястэчка Масты на Гродзеншчыне =®^90>во
і пустэльніка, які жыў у той пячоры пад гарой і карміўся з жабрацтва. Ён выходзіў на дарогу з сваім столікам, маліўся каля яго, а калі заўважаў каго з вандроўных, дык адразу хаваўся ў лес. На столік, які ён пакідаў пры дарозе, людзі клалі свае ахвяраванні. Жабрака і столахвярнік можна параўнаць з язычніцкім капішчам і адмысловым жрацом-святаром.
Службы на капішчах правілі язычніцкія святары — так званыя жрацы або вайдэлоты, вешчуны. У першую чаргу яны лічыліся захавальнікамі свяшчэннага агню. Агонь ахоўвалі як мужчыны, так і жанчыны. Калі па іх віне свяшчэнны агоньзатухаў, то іхсаміх спальвалі на новым вогнішчы.
Яны сачылі таксама за каляндарна-астранамічнымі зменамі, за правядзеннем абрадаў варажбы, за рэлігійнымі святамі, займаліся знахарствам, былі складальнікамі, спевакамі і захавальнікамі эпічных твораў. У Тураве запісана паданне «Пра папа ідальскага», дзе апавядаецца пра святара ў свяцілішчы каля горада. Той дапамагаў хворым людзям, але потым князь забараніў шанавайь паганскіх багоў, і святар спыніў сваю дзейнасць.
Некалі вярхоўным святаром на значнай частцы сучаснай Беларусі лічыўся Крыве-Крывейтэ або жрэц жрацоў, якога уяўлялі ў вобразе старога з сімвалам улады — крывой палкай (жэзлам), аздобленай двума жалезным крукамі наверсе. Постаць жраца была сямікратна абвязана поясам з белага тонкага палатна. Падчас абрадаў на ягонай галаве быў высокі ўбор або мітра. Спачатку яго асноўнае свяцілішча было ў Ромаве на тэрыторыі Прусіі, потым у Кернаве, a затым у Вільні. Крыве-Крывейту выбіралі ўсе астатнія жрацы, якія называліся крыве ці крэве.
Вайдэлоты — ахоўнікі святога агню (мастак М. Рэріх)
3 Крыве-Крывейтэ атаясамлівалі Ліздзейку, якога называлі найвышэйшым «паганскім біскупам», «варажбітом», «папом паганскім». Постаць Ліздзейкі авеяна паданнямі. Кажуць, ён быў знойдзены ў арліным гняздзе князем Віценем, бацькам Гедыміна. Такое паданне адпавядае агульнаеўрапейскім казачным матывам пра цудадзейнае паходжанне галоўнага героя. Пры двары князя Ліздзейка зрабішся варажбітом астранамічных з’яў і тлумачальнікам сноў Так, ён змог
разгадаць сон Гедыміна пра жалезнага ваўка, які той прысніў падчас палявання на Туравай Гары. Згодна з тлумачэннем, на гары трэба пабудаваць горад Вільня, які і стане сталіцай дзяржавы. Гэтае паданне пераклікаецца з падобным паданнем пра ўзнікненне Турава.
Захавальніц свяшчэннага агню называлі таксама вайдэлоткамі. Найчасцей гэта былі прыгожыя дзяўчаты са знакамітых і знатных радоў Паводле звычаю, яны мелі права адслужыць жрыцамі пэўны час, а потым маглі вяртацца да свецкага жыцця. Але тыя, хто вырашыў прысвяціць усё сваё жыццё гэтай пачэснай справе, абавязаны былі да смерці захоўваць зарок цнатлівасці. Старых вайдэлотак не было, у сталым веку яны перасяляліся ў пустынныя мясціны, дзе займаліся знахарствам і варажбой. Паводле летапісных звестак, жонка вялікага князя Кейстута Бірута таксама была вайдэлоткай. Ён выкраў яе і ажаніўся.
Адгалоскі гэтага факта адлюстраваліся ў сюжэце падання, распаўсюджанага ў XIX ст. на берагах Нёмана. Расказваецца, што адна вайдэлотка была абвінавачана ў сувязі з невядомым рыцарам і прысуджана да пакарання. Калі яе везлі на дзвюх чорных каровах, каб зашыць у мех разам з кошкай, сабакам і змяёй, а потым утапіць у Нёмане, нечакана з ракі выскачыў конны рыцар у чорных латах і шлеме, вызваліў святарку і загадаў абвянчаць іх на беразе ракі.
Язычніцкі святар Лідзейка з дачкой на руінах храма Перуна (мастак К. Альхімовіч)
Потым абняў вайдэлотку, ускочыў з ёю на каня, пасля чаго яны зніклі ў вадзе. Услед ім кінулі мех з жывёламі. Расказваюць, што з тых часоў вада ў гэтым месцы пачала круціцца і кіпець. А нябожчыца пры невыразным святле месяца пад лямант кошкі, лай сабакі і сычэнне змяі з’яўляецца на беразе з дзіцёнкам на руках і спявае жалобныя песні. Часам рыбакі бачаць яе ў суправаджэнні чорнага рыцара.
Сустракаюцца ўзгоркі з назвамі кшталту Дзявочая Гара, ДзявічГара, Дзеўчына Гара і інш. Такія горы звязаны з культам багіні кахання і ўрадлівасці. Пра іх існуюць разнастайныя паданні. На Дзявочай Гары каля вёскіДуброва Маладзечанскага раёналяжаў камень і захавалася каля двух дзесяткаў курганных пахаванняў XI—XII стст. Археалагічнымі раскопкамі выяўлена, што ў вялікіх курганах пахаваны мужчыны, але ў асноўным гэта магілы жанчын. Існуе меркаванне, што гэта магілы жрацоў і вайдэлотак. Паводле падання, на вяршыні гары жывой закапана дзяўчына і разам з ёй пахаваны два хлопцы, якія загінулі ў час спаборніцтва за права стаць яе мужам. Дзяўчына нібыта сядзела на камяні, калі хлопцы дужаліся. Яшчэ не так даўно на гары святкавалі Купалле.
Статус жрацоў надоўга захавалі так званыя старцы або жабракі, божыя ці падарожныя людзі. Гэта тычыцца як мужчын, так і жанчын. На працягуўсіх хрысціянскіх часоў у светаўспрыманні беларусаў яны надзяляліся магічнымі здольнасцямі, накшталт знахарства або варажбы. На шматлікіх кірмашах, якія адбываліся падчас рэлігійных свят, старцы садзіліся каля царквы, але ў саму царкву ніколі не заходзілі. Людзі прыносілі ім розныя падарункі і прасілі памаліцца за здароўе, а таксама «за скацінку» і «за памерлых». Ім давяралі больш, чым хрысціянскім святарам.
Гэта пацвярджаюць і многія беларускія паданні, дзе Бог пад выглядам жабрака-старца ходзіць па нашай зямлі і выпрабоўвае людзей
на дабрадзейнасць, павагу і гасціннасць да падарожнікаў. А калі ён бачыць адваротнае, то насылае на паселішча розныя бедствы.
Глава 5 ІДАЛЫ
Язычніцтва ў першую чаргу атаясамліваецца з ідалапаклонствам — пакланеннем скульптурным выявам паганскіх багоў. Іх рабілі з дрэва, каменю, пясчаніку, косці, металаў.
Слова «ідал» больш ужываецца ў навуковым сэнсе. У народнай памяці і ў летапісах фігуруюць назвы — балваны, богі, істуканы, куміры, стоды, ёлупы, каменныя бабы. Часам сам ідал называўся капішчам або трэбішчам, ад гэтага старажытнага слова ў сваю чаргу пайшло слова «трэба». Існавала ў старажытных славян і кніга выканання трэб — пералік абрадаў і рытуалаў, якія здзяйснялі на капішчы — Трэбнік.
Храналагічны дыяпазон бытавання ідалаў вельмі шырокі — ад эпохі неаліту да XI—XII стст., а ў многіх мясцінах і значна пазней. Так, выявы мужчынскіх галоў, адна з дрэва, другая з рога, знойдзены пры раскопках паселішча эпохі неаліту і ранняга бронзавага веку каля вёскі Асавец Бешанковіцкага раёна на Віцебшчыне.
Асноўная колькасць вядомых нам вялікіх каменных ідалаў адносіццада канца I — пачатку II тысячагоддзя. Менавітатады адбываліся спробыўвесці язычніцтваў рангдзяржаўнай рэлігіі. Пра ідалаў ёсць згадкі ў «Аповесці мінулых часоў». На адной з мініяцюр Радзівілаўскага летапісу паказаны ідал, які змешчаны на невысокай калоне. Варта нагадаць, што многія навукоўцы лічаць месцам стварэння гэтага летапісу Полаччыну ці сам Полацк.
Атаясамліванне знойдзеных у наш час ідалаў з канкрэтнымі боствамі немагчыма. Але ў дамове князя Ігара з грэкамі 944 (945) г. згадваецца ідал бога Перуна ў Кіеве: «Прйде Нгорь на холм, дзе стояше Перун...», і там разам з дружынаю кляўся перад ім. Яшчэ адзін гістарычны дакумент — Пачатковы Летапіс ад 980 года — распавядае, што пасля таго, як князь Уладзімір пачаў княжыць у Кіеве, ён «паставй кумйрй нахолму внйДвора Теремного». Далей гаворыцца, што гэта былі ідалы Перуна, Хорса, Дажбога, Стрыбога, Сімаргла і Мокашы.
Як сведчаць другія старажытныя летапісы, звычайна ідалаў ставілі на пагорках, як гэта было ў Кіеве, а таксама на берагах рэчак і азёр, капішчах, у святых гаях, язычніцкіх храмах. Паводле паданняў, на ўзгорках мястэчка Свір Мядзельскага раёна, у Крычаве, на беразе возера Валовае каля Полацка некалі пакланяліся Перуну. На тэрыторыі Беларусі сустракаецца шмат высокіх горак пад назвай Перу-
КНІГІ ОНЛАЙН
