Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Часам дуіпу ўяўлялі як бязгрэшнага і бесцялеснага дзіцёнка або маленькага чалавечка з празрыстым целам:
«Душа — гэта маленькі чалавек. Калі чалавек памірае, то яна застаецца на зямлі і ходзіць, але людзям не паказваецца».
Старажытныя беларусы ўяўлялі душу як самастойную жывую істоту, што знаходзіцца або ў ча-
лавечым сэрцы, або ў грудзі, у жываце, пячонцы, крыві, горле, справа пад пахай (атаясамліваецца з важнымі для чалавечага жыцця органамі). На працягу жыцця душа харчуецца парай ад той ежы, якую спажывае чалавек. I калі душа жывога чалавека і пакідае ягонае цела, то толькі ў сне, таму людзям і сніцца, што яны вандруюць і трапляюць у незвычайныя месцы.
Верылі таксама, што калі чалавек звязаны з нячыстай сілай, то душа, пакідаючы яго ў сне, робіць рознае ліха. Так, цела вядзьмаркі застаецца нерухомым, покуль яе душа з’яўляецца перад людзьмі ў
Душа ненароджанага дзіцёнка (фотакалаж)
розных абліччах і крадзе ў чужых кароў малако ці зоркі з неба. I калі ў гэты момант перавярнуць цела ведзьмы тварам да зямлі, то яе душа пасля начных вандраванняў не зможа патрапіць у сваю цялесную абалонку і будзе лётаць вакол зладзейкі ў выглядзе курыцы, гускі, пчалы, мухі. Адсюль, відаць, пайшло павер’е, што чараўнікі і вядзьмаркі маюць дзве душы, адну з якіх прадаюць Д’яблу.
Душа часта прымае выгляд птушкі, асабліва голуба або ластаўкі. Прычым душы добрых людзей з’яўляюцца ў выглядзе белых галубоў а ліхія ператвараюцца ў чорных крукоў. Душы дзяпей ластаўкамі наведваюць сваіх бацькоў. Палешукі, калі бачылі ластаўку падчас вяселля, верылі, што гэта чыясьці душа з памерлай радні прыляцела
Душа ў выглядзе галубоў на магільным помніку
паглядзець на маладых. Адсюль, відаць, бярэ пачатак звычай сыпаць зерне на магілах для птушак, асабліва ў першыя сорак дзён пасля пахавання.
Часта пасля пахавання на падвоканні або на стале спецыяльна рассыпалі муку ці попел, каб убачыць птушыныя сляды — сведчанне наведвання душы памерлага. Яшчэ беларусы для душ памерлых спецыяльна тапілі лазню, каб тыя ў ёй мыліся. Там для іх пакідалі ручнікі і абавязкова
пасыпалі падлогу попелам. Калі раніцай на попеле знаходзілі сляды птушак, верылі, што продкі сапраўды прыходзілі мыцца. Такі звычай захоўваўся яшчэ ў пачатку XX ст.
Дарэчы, у беларускай язычніцкай традыцыі душы памерлых месцамі называлі наўі або наўцы. Так, «Аповесць мінулых гадоў» пад 1092 годам паведамляе пра падзеі ў Полацку, якія, паводае летапісца, сталі прадвесцем шматлікіх бед. У «Аповесці...» гаворыцца, што палачане былі напалоханы вялікай колькасьцю наўяў, якія з моцным
тупатам і грукатам скакалі па вуліцах горада на конях. Але ўбачыць іх было немагчыма, заставаліся толькі сляды ад коней. Жыхароў Полацка, якія выходзілі падзівіцца на іх, наўі надзялялі невядомымі язвамі, ад якіх тыя неўзабаве паміралі. Летапіс сведчыць, што пасля
Нашэсце наўяў на Полацк (фрагмент мініяцюры з Радзівілаўскага летапісу, XV — пач. XVI стст.)
гэтых падзей нават нарадзілася прымаўка: «Наўі пабіваюць палачанаў». Няма сумневу, што ў летапісным апавяданні захавалася інфармацыя пра нейкую страшэнную тагачасную эпідэмію, якая потым была персаніфіцыравана мясцовымі людзьмі як нашэсце наўяў і набыла міфалагічныя абрысы.
У наўях бачылі душы недобразычлівых людзей
або тых, якія памерлі не сваёй або небяспечнай смерцю. Лічылі, што такія душы ходзяць пасля смерці ў сваім целе і высмоктваюць кроў з людзей накшталт вупыра ці вампіра. Але болыл верагодна, што наўямі называлі душы ўсіх памерлых і нават ушаноўвалі іх. Пра гэта гаворыць і ўзгаданы вышэй звычай тапіць для іх лазні, і тое, што ў
нашых продкаў захавалася нават спецыяльная свята, якое прысвячалася наўям. Яго і цяпер называюць Наўскі Вялікдзень, або Наўская Пасха, Нябожчыцкі Вялікдзень і спраўляюць у чацвер пасля Вялікадня або ў аўторак на паслявялікодным тыдні.
Народ наш верыў, што душы людзей, памерлых маладымі, прарастаюць на могілках дрэвамі, кветкамі, травамі... Вось чаму ні ў якім разе нельга рубіць на магілах дрэвы і зрываць кветкі — там адпачываюць душы памерлых. А яшчэ лічылі, што
Вупыр (мастак Б. Забірохін)
маладыя жанчыны пасля смерці робяцца таполямі, асабліва пашыраны баладны сюжэт, калі такая жанчына з’яўляецца нялюбай нявесткай і праз праклён ці закляцце свякрухі ператвараецца ў гэтае дрэва:
«Зрабіся ты ў полі, у полі тапалёю Тонкаю, высокай, кораням глубокай. Ехаўсын ізлесу, ён тое ўвідзеў, Што на іхнім полі вырасла таполя. — Ой, мамачка, мамка, што-та за навіна, Што на нашым полі вырасла таполя?
— Бяры, сын, сякеру, та й зрубі таполю, Штоб корні не пускала, голле не трасла. Узяў сынок тапора да й паехаўу поля. Секануў першы раз — ажно цело бело, Другі разударыў — і кроў закіпела, Трэці замахнуўся — жана атвячае:
— Ой, мужумой, мужу, што ж ты, мужу, робіш? He таполю рубіш — сваю жану губіш, А твая жмацімяне ізрабіла.
Мяне ізрабіла ў полі тапалінай.
I цябе паслала ізрубіць таполю».
У скрыпучым дрэве бачылі пакутніцкую душу, і калі яго зрубіць, душа будзе вымушана шукаць сабе другі прыстанак. А калі прыснуць пад такім дрэвам, можна ўбачыць у сне таго небараку, чыя душа пакутуе ў дрэве. Таксама думалі, калі стваліны дрэў пераплятаюцца адзін з адным, то на гэтым месцы былі загублены душы закаханых:
«Па дарозе ў Нясвіж растуць, абняўшыся, два дрэвы — дуб і сасна. Кажуць, было гэта яшчэ за князем Радзівілам. У князя была прыгожая дачка, і пакахала яна пастуха. 1 пастух яе таксама кахаў. Але пажаніцца яны не маглі, князь і слухаць не хацеў аб гэтым. I вось яны вырашылі ўцячы з замка. Даведаўшыся аб гэтым, князь разгневаўся, кіламетраў за шэсць дагнаў іх са сваёю світаю. He пашкадаваў князь са злосці ні дачкі, ні пастуха: там жа пакончыў іх жыццё. На тым месцы вырас дуб і сасна, якія і зараз растуць, навекі абняўшыся».
Народ часта распавядае паданні пра дудачкі і дуды, зробленыя з дрэва, што вырасла на магіле забітага і сваёй мелодыяй паведамляе пра забойцу.
Смерць чалавека — гэта пераход душы з гэтага свету, дзе яна «гасцявала», у тагасвет — «да хаты», «на вечнае жыццё». Нездарма і
труну ў народзе называюць «дамавінай». У палескім пахавальным плачы дачка звяртаецца да памерлай маці:
«Ой, мая мамачка... Ой куды ж Вы сабраліся? У такую хатачку цёмную ды нязграбную, дзе няма ні аконца, не відно сонца!».
Паводле старажытных вераванняў, чалавек і на тым свеце працягваў весці сваё звычайнае жыццё, захоўваў свае звычкі. Таму памерламу ў труну клалі тыя рэчы, якія, на погляд сваякоў, яму спатрэбяцна пасля смерці. Археалагічныя даследаванні паказваюць, што такі звычай існаваў у нашых продкаў з пракаветных часоў. Пры раскопках разам з косткамі памерлага знаходзяць ягоную зброю, гаршчэчкі з ежай, рэшткі каня і другіх жывёл.
Калі хавалі людзей высакародных, надзеленых уладай, разам з імі на той свет ішлі іх слугі. Вось
Дуб і сасна, якія зрасліся (Нясвіж)
як Ян Чачот паэтычна апісаў пахаванне легендарнага ліцвінскага князя Свінтарога, натхніўшыся матэрыялам з «Хронікі...» Мацея Стрыйкоўскага і «Гісторыі літоўскага народа» Тэадора Нарбута:
«Бы ў паход яго прыбралі — Шабля, лук, кап’ё пры боку. Выжлаў двух, хартоў звязалі, 3 імі сокала звысоку.
Потым ястраба з-пад неба I каня з сядлом — як трэба. Гэтаўсёна стос — вам дзіва? — Узвялі. 3 слугой адданым! Падняслі агонь імкліва, Міг — і ўсё ў віры агняным! Кінулі ў агонь — да высяў — Кіпцюры мядзведзеў, рысяў.
Меркавалі: так жа будзе, Як на гэтым, на тым свеце. Так жа там ваююць людзі, Так палююць, ладзяць сеці. А караскацца на неба Па крутых гарах там трэба...»
Прыведзены кавалак верша паказвае абрад пахавання праз спальванне, але ён мала чым адрозніваўся ад абраду закопвання ў зямлю — тыя ж звычаі і ўяўленні пра той свет.
У магілу клалі і грошы, таму што былі ўпэўнены, што яны спатрэбяцца памерламу каб аплаціць пераправу праз раку ці мора на шляху ў іншасвет. Вера ў тое, што душа на той свет перапраўляецца праз водную перашкоду, знайшла адбітак у старажытнарускім пахавальным абрадзе: памерлага неслі да места пахавання ў ладцзі, потым спальвалі яе на пахавальным вогнішчы, або падпаленую лодку пускалі па вадзе. У беларускай міфалогіі фігуруюць ладдзя смерці і ладдзя ўваскрэсення. Матыў пахавальнай ладдзі захаваўся ў загадцы: «Воз без калёс, дарога без пяску, свішчом паганяе, на смерць паглядае».
Да таго ж рэкі і азёры ў вераваннях продкаў заўсёды выступалі як мяжа паміж гэтым і тым светам або як дарога туды. Вельмі часта, калі паселішча знаходзілася на адным беразе ракі, могілкі ладзіліся на другім беразе або, калі гэта было возера, людзей хавалі на выспе пасярод вадаёма. Такое светаўспрыманне выявілася ў звычцы класці праз невялікую рэчку ці балаціну кладку-мосцік з выразаным на ёй следам ступні памерлай жанчыны пасля яе пахавання. Тлумачылі гэта тым, што такім чынам нябожчыцы будзе лягчэй знайсці дарогу на той свет.
Каб палепшыць паміраючаму чалавеку пераход у іншасвет, вызваліць яму дарогу, у хаце адчынялі ўсе вокны і дзверы, засланкі ў коміне, здымалі абручы з бочак, адкрывалі ўсялякія накрыўкі. 3 вокнаў вывешвалі ручнікі, па якім душа памерлага магла сысці з хаты, а затым пры жаданні такім чынам вярнуцца назад. Апроч ручніка на падвоканне ставілі шклянку з вадой, каб душа памерлага магла ўмыцца, высушыцца і чыстай з’явіцца на той свет. Калі паміраў чараўнік або знахар, падчас ягонай агоніі здымалі частку даха або рабілі падкоп пад парогам. Лічылі, што грэшная душа можа выйсці толькі праз такія адтуліны.
На думку некаторых навукоўцаў, раней такім чынам — праз вакно ці спецыяльны пралом у сцяне — выносілі ўсіх нябожчыкаў. У му-
раваных сценах шматлікіх сярэднявечных гарадоў праломвалі нават спецыяльныя вароты, якія выкарыстоўваліся выключна для вынасу цел памерлых. Згодна з летапісам, калі памёр вялікі князь кіеўскі Уладзімір (15 ліпеня 1015 года), у сйяне, што злучаладзве клеці, зрабілі пралом і завернутае ў дыван нела князя на вяроўках спусцілі долу, паклалі ў сані і павезлі ў царкву. Так рабілі для таго, каб памерлы не змог знайсці зваротнай дарогі і больш не вяртаўся да жывых. Цікава, што ў летапісу прыгадваюцца сані, у той час, калі дзейства адбывалася ўлетку. А тлумачыцца гэта тым, што амаль ва ўсіх усходніх славян некалі існаваў старажытны звычай везці нябожчыка на могілкі ў санях, незалежна ад пары года. Сані — адна з першых павозак, якія выкарыстоўваліся не толькі для бытавых патрэб, але і ў асаблівых сакральных выпадках, у тым ліку і пахаванні.
КНІГІ ОНЛАЙН
