Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
«Стаіць цяром вышы ўсіххаром. А ўтым цераме да чатыры ўглы, Чатырыўглы да чатыры акны... У адным акне — ясён месіц, Удругім вакне — красна сонца... Красна сонца — жана яго...
А ў трэцім акне — дробныя звёзды, Дробныя звёзды — яго дзеткі, А ў чацьвёртым акне — цёмная ночка. Цёмная ночка — уся яго сям’я».
Згодна з другімі ўяўленнямі, зорак на небе столькі, колькі людзей жыве на зямлі. Прычым кожны чалавек мае сваю зорку, яна запаль-
Выява сонца на франтонехаты, вёска Гаўрыльчыцы (Салігорскір-н., Мінская вобл.)
ваецца ў момант ягонага нараджэння і падае з неба, калі чалавек памірае. Адсюль існуе такое паняцце, як «зоркі падучыя». У некаторых кутках Беларусі такія зоркі ўспрымаліся як душы няхрышчаных дзяцей, якія ляцяць у пекла. I, каб выратаваць такую бязвінную душу, трэба было за кароткі час бачнага палёту зоркі перахрысціць яе і хутка сказаць:
«Ва ймя ‘тца й сына,
Даю табе імя:
Калі пан, будзеш Ян,
Калі панна, будзеш Ганна».
існуе меркаванне, што зоркі — гэта душы памерлых бязгрэшных немаўлят і праведнікаў, якія з неба ўважліва сочаць за дзеяннямі сваіх родных. А яшчэ параўноўваюць зоркі з нябеснымі свечкамі, якія штовечар запальваюцца Богам або анёламі. Старажытныя вераванні продкаў чуюцца і ў назвах сузор’яў. Да прыкладу, Вялікая Мядзведзіца называецца ў нас Возам або Калясніцай, а Плеяды — Сітам, бо сам абрыс, утвораны зоркамі, даў падставы для такога атаясамлення.
Выкарыстоўвалі зоркі і ў народнай магіі. Да прыкладу, шмат зорак на першую куццю прадказвалі багаты ўраджай — як збожжа і мёду, так і грыбоў з ягадамі ў лесе. Спрыяла добрым справам і святло ясных зорак, якое ў народзе атрымала назву «Бсжая Страха». У гэтую пару пад зорнае неба выстаўлялася прыгатаванае для сяўбы насенне і чацвярговая соль.
Глава 3
ПРЫРОДНЫЯ З’ЯВЫ: ВЕЦЕР, ДОЖДЖ, ЗАСУХА, ВЯСЁЛКА, НАВАЛЬНІЦА, ГРОМ, МАЛАНКА, СНЕГ. ЛЁД, РАСА
Духоўны свет старажытных беларусаў сфармаваўся на падставе непарыўных узаемаадносін з прыродай, ўяўленняў пра ўплыў прыродных і касмічных сіл на жыццё і лёс чалавека. Таму беларусы стварылі асаблівы свет, дзе сэнсавы.м цэнтрам заўсёды выступае Прырода як вялікая ўсёнараджаючая сіла. Прырода ўспрымалася як жывы арганізм, у якога ёсць душа. I адзін з галоўных законаў, які адкрылі нашы дзяды і прадзеды — гэта закон гарманічнага суіснавання з прыродай. Яны ўспрымалі сябе дзецьмі Маці-Прыроды.
Усе прыродныя стыхіі лічыліся адухоўленымі і валодалі ўнікальнай касмічнай сілай. Чалавек назіраў асаблівую мудрасць у прыродзе і прыйшоў да высновы, што ў ёй усё заканамерна.
Такую з’яву прыроды, як вецер, продкі ўспрымалі дваіста. 3 аднаго боку — гэта магутная стыхія, супрацьпастаўленая нячыстай сіле, з другога — яе спараджэнне і ўвасабленне. У першым выпадку яго называлі «добрым», «святым», у апошнім — вецер надзяляўся дэманічнымі якасцямі. Вецер жыве ўтаямнічых і недасяжных месцах. Гэта глухі лес, далёкая выспа ў акіяне, высокая гара, чужая краіна па другі бок мора... А палешукі ўяўлялі вецер у вобразе жахлівага і пузатага чалавека з доўгімі вусамі, вялікімі, падобнымі да дзюбы, вуснамі і лупатымі вачыма: «А сёння лупаты дзьме ды дзьме», «у ветра лупы, як каўбасы тоўстыя».
Уяўленне пра вецер як пра адухоўленую асобу, што рухаецца па паветры, выяўлялася і ў жаданні чалавека запрасіць вецер да сябе ў тых выпадках, калі ён неабходны для гаспадарчых і другіх патрэб. Самым распаўсюджаным спосабам выклікаць вецер лічыўся свіст, радзей — спевы. Беларусы лічылі, што млынар павінен умець «запрагаць вецер», выклікаць яго ў патрэбны час, кідаючы жменямі муку ўгору.
Уяўлялі, што ў ветры хаваюцца дэманы і душы несупакоеных грэшнікаў. Моцны вецер азначаў нечую гвалтоўную смерць, а халодны, як думалі, заўсёды дзьме з таго боку, дзе патануў чалавек. Шкадлівым і небяспечным ветрам лічыўся віхор — стоўп паветра, што круціцца вакол уласнай восі і, калі рухаецца па вадзе і зямлі, захоплівае разам з сабою розныя рэчы, чым прыносіць разбурэнне і знішчэнне. Як думалі ў народзе, такі вецер узнікае тады, калі чэрці выскокваюць з пекла і дурэюць або калі яны ўцякаюць ад грому. Віхор закручваецца і тады, калі хто павесіцца ці зарэжацца, а чэрці, цягнучы душу, каламуцяць паветра. Але найбольшы віхор робіць самы галоўны чорт — Шатан. «Калі кінуцьу віхор канчаты нож, то можна трапіцьу чорта, бо на нажы будзе кроў». Паводле народных павер’яў пасля такога дзеяння можа з’явіцца чорт з нажом, уторкнутым у нагу, і паабяцае служыць да смерці, калі гэты нож вымуць.
Самым жа шкадлівым і стратным ветрам, што прыносіць з сабою хваробы і «ветравоеліха», лічыўся падвей — як натуральны, так і насланы чараўніком ці вядзьмаркай. Ад такога ветру ў чалавека нібыта магло скруціць галаву, руку ці нагу, адняць мову. На падвей насылалі сурокі, ляк, каўтун і проста злыя намеры: «а той вецер, каго пападзе, — скруце, зламае, неўма што спіане, і забярэцца нячысты дух». У замовах ад падвею гаворыцца пра дванаццаць вятроў, альбо дванац-
Вецер (мастак Б. Забірохін)
цаць віхроў. Але ў беларускім фальклоры сустракаецца толькі вядомыя нам віхор, падвей, ды яшчэ бура, буйны вецер ды вея. Апошняя назва сімвалізуе моцны зімовы вецер, які стварае завіруху і замятае ўсе сляды і сцежкі, хаця шкадлівай і не лічыцца.
Каб задобрыць шкадлівы вецер, ці наадварот, запрасіць яго на дапамогу, старажытны чалавек «карміў» яго хлебам, мукою, крупамі, мясам, рэшткамі святочных страў. А ў Заходняй Беларусі, на мяжы з Польшчай, вецер запрашалі падчас спёкі і абяцалі ад-
даць яму ў падзяку дзяўчынку: «Падуй, ветрык, падуй, дамо табе Га-
нусю».
Такія атмасферныя з’явы якдождж і засуха непасрэдна звязаны паміж сабою. Здаўна вядома: ад наяўнасці дажджу залежыць рост раслін і ўраджай. Згодна з рэканструкцыяй асноўнага міфа, дождж ідзе пасля перамогі вярхоўнага бога Грымотніка, або Перуна, над Змеем. Часам Перуна называюць яшчэ богам Навальніцы.
Гэты міф, які захаваўся амаль без зменаў, быў запісаны ў Чашніцкім раёне і датычыпь культавага каменя, што знаходзіцца там каля вёскі Гогалеўка. Згодна з ім, у камяні жыў Змей, які час ад часу ператвараўся ў прыгожага хлопца і кахаўся з мясцовай дзяўчынай. Аднаго разу ён прыснуў на каленях дзяўчыны і не заўважыў, што на небе з’явіліся хмары. Неўзабаве бліснула маланка, потым другая, пачалася навальніца. Раптоўна грымнуў Пярун і забіў Змея, пасля чаго пачалася страшэнная залева. Далей апавядаецца пра тое, што каб спыніць дождж, людзі спрабавалі закапаць мёртвага Змея, але тры дні ім гэта ніяк не ўдавалася зрабіць, і ўсе гэтыя дні працягваўся няспынны дождж. Калі нарэшце Змея ўсё ж такі пахавалі, дождж спыніўся.
Прыведзены міф вельмі сімвалічны. Ён адлюстроўвае язычніцкае светаўспрыманне, згодна зякім усё, штоадбываеццаўсвеце, аўдадзеным выпадку — з’яўленне маланкі, грому і дажджу — залежыць ад барацьбы двух бостваў: верхняга — Грымотніка (Перуна) і ніжняга (Змея). Ніжняе боства нейкім чынам утрымлівае ў сабе зямныя запасы вады, і яны вызваляюцца ў выніку двубою паміж Грымотнікам і Змеем. Безумоўна, што дадзены міф глыбока ўвайшоў у свядомасць беларусаў і нават дагэтуль захаваўся ў выглядзе забабонаў і павер’яў наконт выклікання дажджу падчас засухі. Згодна з імі, спыніць засуху і выклікаць дождж можна пры ўмове забойства вужа або змяі ці іншай хтанічнай жывёлы (жабы, чарвяка, смаўжа) і пахавання іх з прытворнымі галашэннямі. Іншымі словамі, трэба вярнуцца ў міфічны час і паўтарыць сакральныя дзеянні верхняга боства.
У вышэйпрыведзеным аповедзе пра двубой ніжняга і верхняга бостваў міфічны Змей жыве за возерам і, каб патрапіць да сваёй каханай, якая пасвіць статак на другім беразе вадаёма, ператвараецца ў вясёлку:
«Ён (змей) бывала абернецца так, дугой, над возерам над Лукомскім, ды так і цягнець ваду. А як толькі на зямлю апусціцца, дык і здзелаецца ў чалавечае аблічча, — паніч такі, што хоць куды».
Завіруха
29>=
Засуха
Відаць, дзякуючы такім старадаўнім уяўленням, пазней у народнай свядомасці замацавалася перакананне, што вясёлка «п ’е» ваду з мора ці возера, балота, ракі або калодзежа накшталт змея. Таму гэтую прыродную нябесную з’яву вельмі часта называюць цмокам, смокам (ад слова смактаць) або змяёй: «яна апусціць сваё джала
ў ваду, назбірае ваду ў сябе, а потым выпусціць, адсюль і дождж». Часам у народзе лічылі, што разам з вадою вясёлка высмоктвае жабак і рыбак, якія пазней пры вялікай навальніцы падаюць з неба далёка ад таго месна, дзе былі высмактаны ў паветра. На ўсходзе Беларусі вясёлку параўноўвалі з дзяўчынай, што нясе ваду на неба. У другіх раёнах гэтая атмасферная з’ява лічылася рэгулятарам надвор’я, там былі ўпэўнены, што вясёлка злучае зямлю і неба.
Засуху як атмасферную з’яву лічылі боскім пакараннем за людскія грахі, у тым ліку за невыкананне імі нейкіх рэлігійных табу, або вядзьмарскім насланнём. На думку продкаў, справакаваць засуху можа гарадзьба платоў і парканаў да свята Благавешчання, несвоечасова пастаўлены помнік на магіле, калі зямля яшчэ спіць і турбаваць яе ні ўякім разе нельга. I каб ліквідаваць прычыну засухі, разбуралі «няправільныя» агароджы і платы, зносілі іх у балота ці ў возера, пераварочвалі помнікі ці крыжы, пакуль не пойдзе дождж.
Таксама верылі, што ўладу над дажджом, як і другімі атмасфернымі з’явамі, маюць насельнікі «таго свету» — памерлыя продкі і асабліва тыя, якія памерлі раптоўнай або гвалтоўнай смерцю. Так, паводле вераванняў, сухмень можа выклікаць пахаваны тапелец, якому ўвесь час «не хапае вады», таму ягоную магілу падчас засухі палівалі вадой ці ставілі на насып пасудзіну з вадкасцю. Вінаватым у прыродным катаклізме лічылі і самагубцу, пахаванага насуперак народным забабонам на тэрыторыі могілак, а не па-за імі. У некаторых выпадках такую магілу разрывалі, а труп кідалі ў раку.
Калодзежы, крыніцы і ўсе вадаёмы ўвогуле, паводле народных уяўленняў, звязаны з нябеснымі водамі. Таму апошнія можна «адкрыць» пэўнымі культавымі дзеяннямі каля водных аб’ектаў. I, каб
задобрыць стыхіі вады, падчас засухі кідалі ў вясковыя калодзежы ахвяраванні ў выглядзе маку, семені льну ці канапель або скрадзены ў суседзяў гаршчок (часам з баршчом). Водгук гэтага абраду захаваўся ўдзіцячай палескай песеньцы:
КНІГІ ОНЛАЙН
