Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
«Дошчыку, дошчыку, звару тобі боршчыку. Мені каша, тобі боршч, каб ішоў гусцейшы дошч».
1 калі дождж быў боскім падарункам, ад якога залежала плоднасць зямлі, то навальніца і град лічыліся боскім пакараннем. Галоўныя атрыбуты навальніцы — маланка і гром. Паводле беларускага фальклору, маланка, як і сонца — від нябеснага агню, таму з’яўляецца грознай зброяй Перуна або прарока Іллі супраць Змея, пазней Чорта, нячысціка. Лічылі, што маланка нараджаецца ад каменя — узгадаем міф пра Перуна, калі ад удару пярунава ў камень над мёртвай вадою выскачылі тры іскаркі. У народзе так і казалі: «калі бог Пярун хоча кагосьці пакараць, то ён разбівае скалы і праз гэта пускае на зямлю агонь-маланку». Паводле іншага павер’я, Пярун адным ударам свайго каменнага молата разбівае хмары, і апладняль-
Жанчына кідае ў калодзеж ключ ад старога замка, каб «адкрыць» дождж
Маланка
ная вадаліецца на зямлю. Таксама існаваладумка, штоў Грымотніка ёсць вялізныя жорны, і час ад часу ён трэ імі і стукае адзін аб адзін, ад чаго ўзнікае гром і маланка. Пры гэтым аскепкі жорнаў, якія адскочылі ад удараў і ўпалі на зямлю, з’яўляюцца «перуновымі стрэламі».
Разам з тым маланку ў замовах называлі «правялікай гаспадыняй», або маці, сыны якой — вятры, могуць прыносіць людзям розныя няшчасці.
Верылі, што хаваючыся ад маланкі, нячысцік можа знаходзіцца ў самых разнастайных месцах і пераўвасабляцца ў розных жывых істот — чорнага казла, свінню, котку, сабаку, саву. Таму хатніх жывёл падчас навальніцы выганялі з хаты. Маланка можа паразіць і «нячыстае» месца — замак, палац або карчму, якія пасля гэтага знікаюць на дне возера. Б’е маланка і ў тых людзей, у каго схаваўся нячысцік. А трапляе ён да чалавека праз адкрыты рот, у ягоны капялюш, закасаны прыпол, пад андарак... Сыходзячы з такіх уяўленняў, не было завядзёнкі ратаваць пацярпелых ад удару маланкі-грому, гэтаксама як і ратаваць будынкі, што загарэліся ад маланкі, калі толькі выкарыстаць пры тушэнні пажару салодкае малако. 3 другога боку, існавалі такія святыя месцы, куды маланка і гром звычайна не траплялі — да прыкладу, у хату з буслянкай, асабліва калі ўжо вывеліся бусляняты, ці ў пчаліны вулей.
Гром, паводле народных уяўленняў, — гэта апладняльная сіла, звязаная з нябеснай вільгаццю — дажджом. Вельмі шанаваўся першы вясновы гром, які лічыўся прадвеснем новага гаспадарчага году, абуджэння зямлі, пачаткам земляробчага сезону, калі зямля адкрываецца і гатовая прыняцьу сябе ваду і, такім чынам, апладніцца. 3 першымі грымотамі звязваецца нават народнае свята Грамніцы, калі нашы продкі ад першага грому і маланкі запальвалі святыя ачышчальныя вогнішчы і выкарыстоўвалі іх супраць нечысці і непатрэбных ужо зімовых, а таму шкодных сіл.
Град успрымаўся выключна як Божае пакаранне за людскія грахі ці парушэнне звычайнага парадку. Часцей за ўсё прычынай градабою лічылі парушэнне маральных норм, напрыклад нараджэнне дзяўчынай пазашлюбнага дзіцяці або ягонае забойства. Так, палешукі казалі, што ўвесь год будзе біць град уздоўж той дарогі, па якой жанчына несла забітага ёю дзіцёнка. Каб не дапусціць або спыніць град, трэба было абавязкова знайсці труп немаўляці, выкапаць яго з зямлі або выцягнуць з вады. Думалі, што град мог пачацца і ад таго, што людзі парушалі забарону працаваць у так званыя «градавыя» дні. Звычайна гэта была Градавая серадсг. тая, што папярэднічала Сёмусе (Тройцы) і першая пасля яе, а таксама пасля Вялікадня.
Абарона ад градабою праяўлялася яшчэ ў тым, што за парог дома выносілі рэчы, звязаныя з агнём: хлебную лапату, качаргу, вілкі. Часцей за ўсё іх выносілі перавернутымі, каб такім чынам адвярнуць градавую хмару. Калі ўсё-такі град пачынаўся, яго намагаліся спыніць тым, што перакусвалі або глыталі некалькі першых градзін, або кідалі іх у распаленую печ. А зрабіць гэта павінен быў першы ці апошні дзіцёнак у сям’і. Жанчыны ж скідвалі з сябе вопратку або за-
драўшы спадніцы, абягалі тройчы вакол хаты, каб напужаць хмару і спыніць град, а мужчыны здымалі шапкі і размахвалі імі. Адмысловым жа магічным прадметам уздзеяння на навальнічную хмару з’яўлялася палка, якою ўдавалася адагнаць змяю ад жабы ў той момант, калі яна прагнула праглынуць апошнюю. Для абароны палёў ад
Грамавы знак на доме
2 Зак. 2298
Вясёлка
града іх абворвалі два браты-блізнюкі на двух валах-блізнюках, або аралі поле крыж-накрыж.
Цікава, што снег у народным уяўленні — «змёрзлы дождж», які лічыўся патэнцыйнай вадой, а значыць, плоднай сілай: «Многа снегу — многа хлеба», «Уснежны мароз і снег вышэй хаты — год будзе багаты». Разам з тым снег быў звязаны з іншасветам, з духамі продкаў. Язычнікі-беларусы нават думалі, што снег заключаў у сабе душу як асобнага чалавека, так і ўсяго роду. 3 другога боку, снег у сукупнасці з ветрам утвараў такія з’явы, як мяцеліца ці завіруха, што лічылася ўжо д’яблавымі праявамі: «Мяцеліца не ад Бога, да ад чорта», «Калі падае снег да круціць заеіруха, то гэта чэрці з ведзьмамі спраўляюць шабас». Дзе снег, там і лёд. Абедзве гэтыя з’явы як атрыбуты зімы выконваюць ахоўную функцыю. Найперш таму, што лёд як змененая вада захоўвае ў сабе яе плодную сілу: «Калі зімою часты галалёд, то чакай вялікіўраджай наўсялякую пашню». Разам з тым лёд успрымаўся і негатыўна, таму што паралізуе магчы.масці вады і таму лічыцца «мёртвай вадою».
3 нябеснай і зямной вілыаццю цесна звязана і такая атмасферная з’ява, якраса. Продкі былі ўпэўнены, што Богдае расутолькі ўтым выпадку, калі няма дажджу. А ў вельмі даўнія часы з’яўленне расы на зямлі тлумачылася яе апладненнем старажытным богам Ярылам, боствам плоднасці і веснавой сексуальнай энергіі. Менавіта насыча-
насць зямлі расой сведчыла пра абуджэнне яе ўрадлівасці і прадуктыўнасці пасля зімы. Пазней Ярылу замяніў Святы Юр’я. Сюжэт апладнення захаваўся ў юраўскіх абрадавых песнях, якія выконваліся падчас аднайменнага абрада-свята:
«Юры, уставай рана, Адмыкай зямлю, Выпускай расу На цёплае лета, На буйное жыта».
Шанавалі не толькі юраўскую расу, лічылі, што сваімі магічнымі здольнасцямі яна валодае да самага Купалля, калі дасягае цудадзейнага піку. Часам нават само Купалле называлі Раса і верылі, што ў гэты перыяд нябесная вільгаць мае свае максімальныя ачышчальныя і лекавыя здольнасці. Людзі былі ўпэўнены, што ўмыванне купальскай расой да світанку засцерагае ад скураных хвароб і галаўнога болю, вылечвае «рожу» і хворыя вочы. А калі хадзіць басанож па такой pace, будзеш здаровым на працягу ўсяго года.
Старадаўняе павер’е распавядае, што раней, калі намачыць цадзілку ў купальскай pace, з яе лілося сапраўднае малако. Зразумела,
што даўней з юраўскай і купальскай расой праводзіліся пэўныя магічныя практыкі. I, хутчэй за ўсё, ладзілі тыя абрады спецыяльна навучаныя жанчыны, якіх пазней сталі называць чараўніцамі і вядзьмаркамі. У сувязі з гэтым менавіта ім і сёння прыпісваюць шкодныя дзеянні. Так, лічылася, што на Юр’я або Купалле ведзьмы, каб павялічыць надоі сваіх кароў за кошт іншых, да ўзыходу сонца збіралі кавалкам палатна або ручніком расу на чужых палях і межах, а потым выціскалі яе і давалі піць
Вядзьмарка варыць расу ў гаршчэчку
сваёй жывёле. А калі ў каго-небудзь з вяскоўцаў не зарадзілася жыта, верылі, што ў гэтым вінавата таксама чараўніца, якая здолела ў купальскую ноч незаўважна абтрэсці расу з жытнёвага палетку.
Яшчэ лічылі, што чараўніцы выкарыстоўвалі расу каб пераадолець мяжу паміж тым і гэтым светам. Дзеля гэтага вядзьмаркі збіралі купальскую расу, варылі яе ў гаршчэчку на асінавых дровах, спажывалі, а потым атрымлівалі здольнасць лёгка падняцца ў паветра і паляцець на свой шабас на Лысую Гару.
Глава 4
ТАГАСВЕТ: Я1< УЛАДКАВАНЫ, ДУША. 51Е ШЛ51Х НА ТОЙ СВЕТ, НАЎІ
Уаснове кожнай міфалогіі ляжыць перакананне. што існуюць два сусветы, якія судакранаюцца адзін з адным. Адзін з іх той, дзе жывем мы — людзі, і тагасвет — той свет, куды сыходзяць душы памерлых, дзе знаходзяцца міфалагічныя істоты.
Нібыта з прадстаўнікамі тагасвету чалавеку даводзілася мець справу кожны дзень. Іх можна зрабіць літасцівымі або прымусіць служыць на сябе. Гэтыя сілы не заўсёды жадаюць чалавеку ліха, але заўсёды небяспечныя ўжо таму, што належаць да свету памерлых. I хаця той свет нябачны для людзей у іх паўсядзённым жыцці, ён цесна звязаны са светам жывых, а ў пэўныя часы мяжа паміж сусветамі адкрываецца, і кожны чалавек з дапамогай магіі можа пабачыць душы, якія наведваюць у гэтае імгненне зямлю. Мяжа паміж сусветамі, як верылі, касуецца падчас сезонных раўнадзенстваў: увесну, улетку, увосень і ўзімку або падчас святкавання Сёмухі, Купалля, Уздзвіжання і Калядаў.
У беларусаў з архаічных часоў існавала паняцце душы — таямнічай субстанцыі, якая знаходзіцца ў сярэдзіне чалавека і забяспечвае яму жыццё. Пазней, пад уплывам хрысціянскіх поглядаў, уяўленне пра душу трохі памянялася, але яго аснову дагэтуль захавала народная традыцыя.
Людзі былі ўпэўненыя, што душы ненароджаных людзей захоўваюцца ў Бога, але дзе канкрэтна, невядома. Душу ў чалавека ўкладае Бог яшчэ ва ўлонні маці, і адразу пасля гэтага дзіцёнак пачынае варушыцца там. Калі новы чалавек атрымлівае душу, на небе запальваецца новая зорка. На працягу жыцця і росту чалавека расце і ягоная душа.
Існавала меркаванне, што душа — двайнік чалавека пры ягоным жыцці. Пасля смерці душа пакідае целаў выглядзе ветру, пары, дыму або матылька, птушкі, мухі. Таму, калі іх бачаць, яшчэ і цяпер кажуць: «Вось нечыя душалётае». Пад выглядам мухі душа памерлага вылятае з рота чалавека падчас перадсмяротнай агоніі і з’яўляецца перад роднымі памерлага ўначы пасля пахавання. Таму доўгі час захоўваўся такі звычай, як начное пільнаванне душы пасля пахавання. Дзеля гэтага ў хаце памерлага збіраліся старыя жанчыны, ставілі на стол мёд, разведзены вадой і чакалі, калі душа памерлага ў выглядзе мухі прыляціць пачаставацца. Таму муху, якая кружляла над нябожчыкам, забаранялася забіваць ці адганяць. Чалавечай душой лічылі і тую муху, якая зімавала ў хаце. А бывала і наадварот, лічылі, што мухі — душы жывых людзей, і таму мух у хаце павінна зімаваць столькі, колькі людзей у сям’і. Што тычыцца ўяўленняў пра душувецер, то верылі: калі ў коміне скавыча вецер, то такім чынам душа памерлага родзіча нагадвае пра сябе і патрабуе памінання.
КНІГІ ОНЛАЙН
