Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Калі жанчына доўга не бралася шлюбам або народжвала пазашлюбнае дзіця, яна не мела права насіць ні дзявочы галаўны ўбор, ні жаноцкі. Лічылі, што іначай можна выклікаць град. А яе галаўны ўбор называлі «пакрытка».
Старажытнае ўяўленне пра нявесту як пра істоту, якая знаходзіцца паміж светам жывых і светам памерлых, сваімі каранямі сыходзіць у эноху дакласавых грамадстваў. У беларускай вясельнай абраднасці яно праяўляецца часта і ярка. Так, пры пераездзе са свайго роднагадомаўдом жаніха, для нявесты было вельмі важным пераадольванне такіх прасторавых меж, як парогроднай хаты, мяжа сваёй вёскі, пераправа праз раку і г.д. Іншымі словамі, ёй трэба было паспяхова і без перашкод пакінуць прастору сваіх продкаў, свайго роду і перайсці ў «чужую» прастору дзеяння продкаў жаніха.
Прыкладам, каб быць шчаслівай у шлюбе, нявеста перад ад’ездам да вянчання пераступала парог сваёй хаты правай нагой, павярнуўшы галаву да сонца. А праехаўшы свае палеткі, яна разрывала і кідала хустку, якой да гэтага выцірала слёзы. Лічылася, што такім чынам яна пакідае тут назаўсёды свае слёзы і сум. Вельмі важнай была і водная перашкода. Як вядома, вада ў старадаўняй абраднасці заўсёды выступала мяжою паміж тым і гэтым светам. Таму, даехаўшы да першай вады, нявеста прыносіла ахвяру: кідала ў ваду грошы, хлеб або што-небудзь са свайго адзення, а каля млына прасіла адкрыць запруду і выпусціць ваду, іначай нельга было ехаць далей. Часам наадварот, каб жыццё маладой не круцілася колам, яна прасіла спыніць млынавае кола.
Дэманічныя якасці нявесты, далучанасць яе да свету памерлых праяўляліся і пры пераездзе яе да жаніха. У гэты адказны момант ня-
веста ўспрымалася як «нячысты» чалавек. Таму, каб не нашкодзіць родным, жаніх пераносіў нявесту, як істоту не зусім яшчэ «сваю», праз парог хаты на руках. А ў вясельных песнях расказваецца, як маці жаніха, сустракаючы нявестку пасля вянчання, не можа адразу зразумець, хто перад ёю: «чорт з балота» ці «ваўчыца з цёмнагалесу», а сама маладая «на народ як глянець, дык народ аж вянець».
Матыў непазнавальнасці нявесты ў яе новай якасці стасуецца з этымалогіяй самога слова «nevesta», як «невядомая». У той жа час у вырашальны перыяд «пераходнагаабраду» нявеста надзялялася сак-
Падрыхтоўка вясельнага каравая, вёска Моталь (Іванаўскі р-н., Брэсцкая вобл.)
ральнымі функцыямі і звышнатуральнымі якасцямі. Верылі, што яна можатаксама сурочыцьдругіхлюдзей, паўплываць на іхлёс, валодае дарам прадбачання, уплывае на прыроду — можа выклікаць засуху і г.д. А калі дзяўчына памірала заручонай, але цнатлівай і яшчэ не павянчанай, то ператваралася ў русалку.
У вясельнай традыцыі продкаў вельмі небяспечным лічылася сустрэча дзвюх нявест, калі яны на сваіх вясельных фурманках ехалі на вянчанне або калі вярталіся пасля яго. Гэты момант адлюстраваны ў шматлікіх легендах і паданнях, дзе распавядаецца, што пасля такой сустрэчы ніхто з абодвух бакоў не хоча саступаць адзін аднаму дарогі, таму паміж імі пачынаецца бойка. У выніку ўсе ўдзельнікі вя-
сельнай працэсіі, як з аднаго боку, так і з другога, ператвараюцца ў ваўкоў ці ўвогуле — у камяні. Лічылася, што такая сустрэча пагражала нявесце і яе будучым дзецям усялякімі няшчасцямі, цяжкай хваробай або заўчаснай смерцю. Паводле старажытных вераванняў, адна з дзвюх нявест абавязкова забярэ ў другой «яе дні», шчасце і ўдачу, або зробіць яе бяздзетнай. Таму, каб нявесты не пабачылі адна другую пры сустрэчы, іх замотвалі хусткамі ці пакрывалі чым-небудзь
чырвоным, прымушалі іх абменьвацца пярсцёнкамі, шпількамі, заколкамі або іншымі металічнымі рэчамі.
Важным этапам вясельнага дзейства быў пасад (пасаг) маладой ці абодвух маладых. Сэнс гэтага абраду ў тым, што бацькі жаніха і нявесты благаслаўлялі сваіх дзяцей, і ў знак шлюбнага злучэння і з’яднання садзілі іх на самае ганаровае месца ў хаце. Звычайна гэта быладзяжа або лава, засланая жытнёвым снапом ці вывернутым кажухом. Лічылася, што ў такім выпадку маладыя будуць багатымі і шчаслівымі. Пры гэтым маладых звязвалі поясам ці наміткай, якой потым павівалі нявесту. Нават існаваў такі тэрмін — пасагаці, што азначала: узяць шлюб. Прычым на пасад саджалі толькі ў тым выпадку, калі нявеста захоўвала цнатлівасць. У адваротным выпадку маладыя мусілі садзіцца на непакрытую лаўку або голую калоду.
Адным з кульмінацыйных момантаў вясельнага абраду, які афармляў шлюб разам з заручынамі і пасадам, было вянчанне. 3 гістарычнай і краязнаўчай літаратуры вядомы яго хрысціянскі варыянт, які захаваў у сабе некаторыя архаічныя рытуалы. Прыкладам, калі маладыя прыязджалі ўхрам, яны тройчы абыходзілі вакол аналоя ці алтара па сонцу, і станавіліся перад алтаром на адмысловы чырвоны пояс. Пасля святар бласлаўляў маладых і замацоўваў іх шлюб вясельнымі вянцамі ці каронамі, трымаючы іх над галовамі
суджаных. Потым па прыездзе да дому жаніха маладыя таксама тройчы па сонцу абыходзілі вакол ягонага дому, кдеці або калодзежа, а ў самім доме — вакол пячы.
Вядома, што яшчэ ў 1950-я гг. у Маларыцкім раёне маладыя па дарозе ў царкву спачатку заязджалі ў лес і ў абавязковым парадку спыняліся каля старога дуба. Можна ўзгадаць і вясельныя песні, якія тычацца вянчання і дзе прыгадваецца матыў Сусветнага дрэва — залатой вярбы ў мора. 3 усяго гэтага вынікае, што ў вельмі далёкія часы пасля ўмыкання або куплі-продажу нявесты маладыя вянчаліся на капішчах пад сакральным дрэвам, тройчы абыходзячы вакол яго. Да нашага часу захавалася жартаўлівае прыслоўе:
«Абвёў вакол елі, і чэрці ім пелі. Абвёў вакол дуба, дык няхай будзе люба!»
Пасля вянчання наступаў яшчэ адзін вельмі важны этап абрадавага «пераходу» — шлюбная ноч. Адсюль ўяўленні пра розныя небяспекі гэтага моманту і шматлікія абярэгі, табу і прадпісанні. Звычайна такая ноч адбывалася ў доме жаніха. Месца для шлюбнай ночы выбіралі адмысловае. Часта гэта было асобнае памяшканне ў
доме: нежылы халодны пакой, камора, гарышча, клець або асобная пабудова ў двары — лазня, гумно, ёўня, стадола.
Абрад укладання маладых на шлюбны ложак атрымаў назву «ўкладзіны». Ён адбываўся адразу пасля застолля, дзе жаніх і нявеста амаль не дакраналіся да ежы. Ложак перад гэтым слалі звычайна маці і сястра жаніха. Яны ж з мэтай абярэга глядзелі, каб у пасцель не падкінулі зламаныя іголкі, косткі ды сабачую поўсць, змяшаную з кашэчай. Так рабілі недобразычліўцы, каб нашкодзіць маладым і ўнесці ў новую сям’ю сваркі. Затое, каб у сям’і нараджалася шмат дзяцей, у сам ложак або пад яго клалі некалькі паленцаў і такія фа-
лічныя сімвалы, як палку ці таўкач, каб мець першай дачку — жаночы абутак, а каб сына — мужчынскую шапку, для будучага багацця — грошы, а для ўзаемнага кахання — зёлкі любісты.
Перад укладзінамі быў шырока распаўсюджаны абрад разування жаніха нявестай. Абрада-
Вясельны каравай (фота канца XXcm.)
вае дзеянне палягала ў тым, што нявеста здымала з жаніха боты або другі абутак часта толькі з правай нагі, за што атрымоўвала грошы, пакладзеныя папярэдне ў бот. У другі бот часам клалі бізун. У некаторых рэгіёнах Беларусі нявеста пасля таго, як здымала бот, ударала ягонай халявай жаніха. Пасля ўкладання ў ложак маладых звязвалі ручніком, а спачывальню запіралі на замок. Згодна з прыкметамі, хто першы з іх засне, памрэ раней за другога. Госці ж у гэты час працягвалі весяліцца, таньчыць і спяваць эратычныя песні.
На працягу шлюбнай ночы маладых час ад часу наведваў дружка нявесты. Па-першае, каб прынесці маладым пачастунак, па-другое, каб праверыць ці «спазналіся» яны, інакш кажучы, як закончыўся шлюбны акт. Месцамі па Беларусі сустракалася табу на дэфларацыю нявесты ў першую шлюбную ноч. Так, на Брэстчыне гэта не дапускалася, покуль маладыя не забяруць у бацькоў карову або не наведаюць у першы раз пасля вяселля царкву. У выпадку імпатэнцыі жаніха або ягонай недасведчанасці дэфларацыю здзяйсняў бацька жаніха ці ягоны старэйшы брат.
Раніцай аглядалі шлюбную пасцель і правяралі нявесту на цнатлівасць. «Нячэсную» нявесту лічылі прычынай усялякіх няшчасцяў, засухі і неўраджая. Потым адбываўся абрад умывання ці мыцця маладых — абрад ачышчэння, які здзяйсняўся звычайна пасля шлюбнай ночы ў спачывальні.
Вельмі важным і неабходным дзеяннем пасля шлюбнай ночылічьгўся абрад дзяльбы каравая. Увогуле вясельны абрад распачынаўся з выпякання каравая, што сімвалізавала пачатак вяселля, а ягонае размеркаванне паміж гасцямі сведчыла пра заканчэнне вясельнага дзейства. Каравай у гэтым абрадзе сімвалізаваў сабой «новую» долю, якая надавалася маладым самім Богам і якою яны павінны былі дзяліцца з астатнімі. Так, у вясельнай песні спяваецца: «Сам Бог каравай месіць, Прачыстая свеціць, Месяц у печ саджае, Сонейка запякае...». Будучую сям’ю чакалі беды і няшчасці, калі камусьці з гасцей на вяселлі не хапала каравая, лічы — ягонай часткі долі.
Потым на працягу ўсяго свайго жыцця сям’я выдаткоўвала прызначаную ім боскую долю: у першую чаргу, муж і жонка павінны былі нарадзіць і выгадаваць дзяцей і тым самым працягнуць свой род, а потым ужо выконваць астатнія абавязкі. Нарэшце людзі падыходзілі да таго, што ім трэба было рыхтавацца да смерці, якая ўсведамлялася ў народзе як «жаніцьба з сырой зямлёй» і абрад правядзення якой меў агульныя паралелі з вясельным абрадам.
Глава 5
СМЕРЦЬ, НЯБОЖЧЫК, ПАХАВАЛЫНЫ АБРАД
Усветапоглядзе беларусаў не было абсалютнай смерці-знікнення, а толькі завяршальны этап чалавечага існавання, пераход у іншы свет — краіну нябожчыкаў. Міфалагічна смерць успрымалася як віток жыцця, які садзейнічае перыядычнаму аднаўленню прыроды і грамадства. Існавала таксама павер’е, што кожны чалавек мае сваю зорку, якая запальваецца ў момант нараджэння і падае на зямлю ў момант смерці. У народзе кажуць:
«Як толькі памрэ чалавек, яго зорка зрываецца з месца і знікае ў прасторы. Памрэ праведнік — зорка ляціцьугору і ўбакі, грэшнік — зорка падае ўніз».
Саму смерць уяўлялі бледнай худой жанчынай, вышэйшай за дрэвы, у белым покрыве, з вогненным вянком на галаве і з акрываўленай хустачкай у руцэ. Гэтая міфічная істота называлася ў народзе Белая Баба. Дзе яна ступала, там з’яўляліся святыя магілы, куды махала хустачкай — там пусцелі паселішчы, а калі ў акно прасоўвала руку — там не заставалася ніводнай жывой душы. У некаторых мясцінах Беларусі смерць уяўлялі ў выглядзе аграмаднага чалавека ў белым адзенні з касой ці сякерай у руках. Цікава, што абрадавая лялька, якая спальвалася на Масленіцу, таксама мела жаночае ўвасабленне і называлася «Смерць». Увасабленне смерці як нейкай жывой істоты перайшло з міфалогіі ў казачны фальклор. Шмат у якіх казках расказваецца пра тое, як салдат (па другім варыянце каваль), перахітрыў Смерць і пасадзіў яе ў мех.
КНІГІ ОНЛАЙН
