Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
яшчэ ў дзяцінстве здольны вывернуць з коранем дубы, выламіць бярвенне ў хаце.
Сваім першапродкам, боствам ідухам-ахоўнікам беларусы лічылі і ваўка, які ў міфалогіі цесна звязаны з мядзведзем і сабакам. Вобраз ваўка сустракаецца ў казках, легендах і паданнях, прымаўках і прыказках, абрадах і народных святах. Шмат дзе ў фальклоры воўк звязаны з сонцам і з’яўляецца пасярэднікам паміж светам жывых людзей і памерлых. Вобраз ваўка цесна звязаны з мужчынскімі вайсковымі брацтвамі і практыкамі язычніцкіх святароў. Існавалі так званыя «воўчыя святы» і ўяўленні пра ваўка-жаніха, які скраў нявесту (узгадаем вясельны абрад). Вядомы па ўсім свеце міфалагічны сюжэт пра тое, як воўк робіцца родапачынальнікам пэўнага племені ці звязаны з пабудовай гарадоў. Вышэй мы ўзгадвалі паданне пра заснаванне Вільні, калі Гедымін упаляваў на месцы зліцця рэк Вяллі і Вільні тура. Далей паданне распавядае, што пасля ўдалага палявання князь вырашыў заначаваць непадалёк ад старажытнага свяцілішча Швінтарог. У сне ён убачыў закутага ў жалезныя латы ваўка, які выў як сотня ваўкоў. Раніцай вярхоўны паганскі святар Ліздзейка растлумачыў сон: на месцы палявання трэба закласці горад, слава якога, як выццё жалезнага ваўка, разляціцца па ўсім свеце. Так быў заснаваны горад, які атрымаў назву ад ракі Вільні.
Яшчэ адна легенда сцвярджае, што назва другога нашага гора-
да — Ваўкавыск — пайшла ад служылых людзей вялікага князя, якія падчас палявання вылі па-воўчы, і тым самым прываблівалі ваўкоў. Нездарма выява ваўка на блакітным фоне ўпрыгожвае герб Ваўкавыска з XVI ст.
У міфах і казках воўк увасабляе не толькі лютасць, а таксама смеласць і ўменне перамагаць. Гэта нашы продкі заўважылі вельмі даўно. Таму некаторыя з іх выбралі ваўка сваім татэмам і адпаведна боствам, у гонар якога праводзіліся абрады ініцыяцыі, або абрады пасвячэння юнакоў у паляўнічых ці воінаў-ваўкоў. Асноўнай задачай абраду было авалодванне майстэрствам паляўнічага і воіна — тымі якасцямі, якімі валодаўтатэмны першапродак, сакральны звер — воўк. Яшчэ вельмі важным мо-
Ваяр у воўчай скуры (рэканструкцыя)
авыску
Ы
магдзбурскі герб расейскігерб
1503 г. »845 г.
сучасны герб
2001 Г.
Гербы Ваўкавыска розных часоў
мантам ініцыяцыі было набыццё рэлігійнага досведу шляхам уступлення неафіта ў кантакт з духамі-продкамі і з духам татэмнага продка-ваўка. Пасля абраду юнак дапускаўся ў мужчынскае братства ваўка і меў права насіць ягоную скуру. Гэтая асаблівасць нашай даўней традыцыі, якая адлюстравана Герадотам у «Гісторыі» аб неўрах, знайшла адбітак у шматлікіх беларускіх легендах і паданнях пра ваўкалакаў і пярэваратняў. Але пра іх мы пагаворым пазней. Заўважым толькі, што легенды пра заснаванне Вільні і Ваўкавыскаўзніклі дзякуючы менавіта абраду ініцыяцыі юнакоў
3 сівой даўніны ў міфалагічных уяўленнях не толькі беларусаў, але і шматлікіх іншых народаў вобраз ваўка быў звязаны з культам уладара баявой дружыны ці бога вайны і родапачынальніка племені. Воіны старажытных індаеўрапейцаў часта ўяўлялі сябе ў выглядзе ваўкоў называліся імі, таму апраналіся ў воўчыя скуры. У такім выпадку галава ваўка прыкрывала шалом воіна, а астатняя частка скуры — ягоныя плечы. У старажытных беларусаў былі так званыя «слугі бога-ваўка», якія лічылі сябе сапраўднымі ваўкамі і складалі адну з самых актыўных адзінак войска. Узгадаем нашага знакамітага ваяра — полацкага князя Усяслава Брачыславіча (1029—1101). Паводле паданняў, ён таксама мог прымаць вобраз ваўка і, як гаворыцца ў «Слове пра паход Ігаравы», «рыскаць ваўком у начы».
Цяпер ужо дакладна невядома, каго нашы старажытныя ваяры ўяўлялі тым боствам, што час ад часу ператваралася ў ваўка. Магчыма, гэта быў Ярыла, якога ў часы хрысціянства замяніў Святы
Юр’я — у пазнейшых беларускіх паданнях валадаром ваўкоў лічыцца менавіта ён і падобна Ярылу скача на белым кані. А яшчэ Юр’я замыкае пашчы дзікім звярам, пасля чаго тыя менш нападаюць на скаціну. Нават існуе такая прымаўка: «Пад Юр'еву апеку здаецца жывёла на ўсё лета». Драпежныя зверы, найперш ваўкі, лічыліся ў народзе служкамі гэтага святога і маглі ўзяць са статка толькі тое, што ён дазволіць. А яшчэ беларусы, каб ушанаваць Юр’ю і ягоных слуг — ваўкоў, прыносілі яму ў ахвяру казу. Звычайна ў адну з начэй снежня яе вялі ў лес і там прывязвалі да дрэва, а раніцай глядзелі, ці прыняты падарунак. Сустракаюцца паданні, дзе гаворыцца, што Святы Юр’я скача верхам не на кані, а на белым ваўку. У той жа час беларускія паданні распавядаюць нам пра асаблівага вялікага белага ваўка — «царыка». надзеленага асаблівай магічнай сілай, які ўладарыць над усімі дзікімі звярамі ў лесе і з’яўляецца іх гаспадаром. На Смаленшчыне ўпэўнены, што «белы царык» (белы воўк) водзіць воўчыя зграі: «Тэй белы царык, калі зачэпіць чалавека, то і ўсі на яго накінуцца, а не зачэпіць, то ні водзін ні-ні».
Адно з важных месцаў калектыўнага падсвядомага беларусаў займае вобраз змея. Адносіны да змея ў беларускім фальклоры вельмі разныя, а часам і зусім супрацьлеглыя — ад увасаблення сусветнага ліха да вобраза касмічнай мудрасці. Важная адзнака змяі — яе хтанічная прырода, якая адлюстравана нават у аднолькавым маўленні слоў «змяя» і «зямля». Змяя ўвасабляе ўсабе мужчынскую і жаночую, водную і вогненную сімволіку, адмоўны і станоўчы пачатак. Ёй уласцівы апатрапейныя і шкодніцкія якасці, яна можа атруціць і вылекаваць, гэта нячыстае стварэнне, крыніца ліха і ў той жа час яна дорыць чалавеку цудадзейныя здольнасці, мае функцыя апякункі.
Шырока вядомы ўяўленні пра хатнюю Змяю — апякунку вясковай хаты. У беларусаў гэтую ролю выконвае ў асноўным такі мужчынскі персанаж міфалагічных паданняў, як Вуж. Ён ахоўвае сялян-
скую гаспадарку, надае ёй дабрабыт і дастатак, дзякуючы яму пладзіцца хатняя жывёла. Некалі сяляне трымалі вужоў пад парогам або печчу. Гэта тлумачылася тым, што яны верылі, быццам вуж з’яўляецца ўвасабленнем душы памерлага гаспадара дадзенага дома
Касцяная фігурка змяі.
Стаянка эпохі неаліту каля вёскі Асавец (Бешанковіцкі р-н., Віцебская вобл.)
6 Зак. 2298
161 >80
Пярсцёнак у выглядзе змейкі.
Могільнік Х—ХІ cm. каля вёскі Казлоўцы (Міёрскір-н., Віцебская вобл.)
і паказваецца на вочы жывым насельнікам толькі перад смерцю каго-небудзь з іх. Таму такой змяі заўсёды пакідалі малако ў збанку і рэшткі рытуальнай вячэры.
У змей ёсць цар або царыца, якіх называюць па-рознаму: «гадзючы
цар», «цар-вуж», «царыца-вужыца», «змяіная маці» і г.д. У такой змяі на галаве карона або каштоўны камень, або залатыя рожкі ці грэбень пеўня. Яна вызначаецца вялікімі памерамі, белым, чорным ці бліскучым колерам, прыгажосцю, уладай над іншымі змеямі, якіх збірае разам сваім свістам. Царстватакой істоты знаходзіцца ў падземным свеце, у воднай стыхіі, пад каранямі Сусветнага дрэва, пад Белым ці Сінім каменем — часам на востраве пасярод мора або балота. У валачобнай песні гаворыцца: «Ляжыць камень бялюсенькі, пад тым каменем — люта гадзіна», а ў замове ад урокаў: «У сінім моры ляжыць белы ка-
Бранзалеты са стылізаванымі змяінымі галоўкамі (знаходкі з курганных пахаванняў XI cm. на тэрыторыі Глыбоцкага раёна Віцебскай вобл.)
мень, на тым камяні сядзіць змяя, крэкча, выкрактывае, (імя) урок выгаварывае».
У пэўныя дні года змяіная царыца збірае ўсіх змей, абуджае іх ад зімняга сну і прызначае кожнай змяі яе ахвяру, а ў канцы лета выслухоўвае споведзь пра тое, як змеі выканалі яе загады і даручэнні. Верылі, што вужыны цар або каралева вужоў можа надзяліць чалавека цудадзейнымі якасцямі і прадметамі. Прыкладам, каб завалодаць змяінай каронай ці залатымі рожкамі, неабходна перад незвычайнай змяёй разаслаць на зямлі абрус або ручнік-абыдзённік, або пояс і нізка пакланіцца ёй. Тады змяя прапаўзе па разасланаму і пакіне там сваю карону ці рожкі. Авалодаўшы такім чароў-
ным прадметам, чалавек пачынаў разумець мову жывёл і птушак, ведаць гаючыя якасці розных раслін і дзе знаходзяцца схаваныя скарбы.
Шмат дзе ў сусветнай міфалогіі распаўсюджаны сюжэт пра захоп Змеем або Цмокам якойнебудзь жанчыны. Вядома, што ў нашых міфах і паданнях старажытны бог падземнага свету Вялес мог прымаць выгляд Змея. Каб павялічыць плоднасць жывёлы і палеткаў, ад якой у асноўным і залежаў дабрабыт у гаспадарцы, некалі гэтаму боству прыносілі чалавечыя ахвяры. Паводле паданняў, дзеля гэтага сярод паселішча выбіралі самую прыгожую дзяўчыну і ў якасці жонкі падземнага боства кідалі яе ў раку, возера ці балота — месца знаходжання Вялеса ў выглядзе Змея.
3 часам гэты жудасны звычай знік, але згадка пра яго засталася ў міфах і паданнях. Дзякуючы фальклору, з’явіліся казачныя персанажы — Змей Гарыныч і Цмок, якія ўвесь час шукаюць сабе жонак сярод людзей, таму выкрадаюць розных каралеўнаў і ца-
Змяя Шкурапея (масіпак Б. Забірохін)
Кафля з выявай вужынага караля. Палац Вялікіх князёўу Вільні
Паляванне на цмока (сярэднявечны малюнак)
рэўнаў. Так, паводле падання, на ўзвышшы Каменная Горка паблізу Бабруйска Змей трымаў у зняволенні нейкую княжну, якая згубіла пярсцёнак. А легенды пра вужынага караля і дзяўчыну, якую ён забраў з сабою ў сваё падводнае каралеўства, сталі асновай многіх казак.
Старажытныя звычаі і
вераванні адлюстраваліся і ўтых паданнях, дзе Змей выступае міфалагічным каханкам зямной жанчыны, якая моцна сумуе па сваім са-
праўдным памерлым мужы. Змей у выглядзе вогненнага шараўлятае ў хату праз комін, бразгаецца аб падлогу і ператвараецца ў прыго-
Вогненны Змей нясе свайму гаспадару скарб (мастак Б. Забірохін)
жага хлопца ці мужчыну, які сваім выглядам вельмі нагадвае жанчыне яе страчанага мужа. Але ад сексуальных адносін са Змеем жанчына пачынае сохнуць, моцна хварэе і нарэшце памірае. Смерці можна і пазбегнуць, калі жанчына або дзяўчына своечасова раскажа староннім пра сваю ненатуральную сувязь. Існуюць паданні, дзе зямныя жанчыны нараджаюць ад Змея дзяцей, апошніх лічаць героямі, юнакамі, якія валодаюць цудадзейнымі якасцямі: аграмаднай сілай, здольнымі адганяць градавыя хмары, забіваць розную нячыстую сілу. Так, быліна пра Волха Усяславіча
апавядае пра тое, як маці нарадзіла яго ад Змея. У вобразе Волха даследчыкі бачаць гістарычнага полацкага князя Усяслава, які, паводле легендаў і паданняў, валодаў незвычайнай сілай і здольнасцю ператварацца ў розных жывёл.
КНІГІ ОНЛАЙН
