Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
3 пчоламі звязваецца шэраг прадказанняў. Калі пчала выходзіць з вулля пасля Звеставання, то будзе ўраджайнае лета, а калі раней — то дрэннае. Калі пчала позна ўвечары вяртаецца ў вулей, то трэба чакаць дажджу, а калі на заходзе сонца яна ўжо ў вуллі, то будзе добрае надвор’е. Паводле паданняў, у пчалы быў брат — павук. Калі памірала іх маці, прыляцела сарока, спачатку да пчалы, а потым да павука, і паведаміла сумную вестку. Пчала адразу кінула працу і паляцела да маці. Павук жа не перапыніў свайго занятку. За гэта маці пракляла яго. Таму ён вечна будзе ткаць павуцінне і ніколі не скончыць.
Часта павук асацыіруецца з удаўцом. 3 павуком звязваецца шэраг прыкмет. Калі ён у хаце спусціўся па павуцінні, то чакалі гасцей. Пры выбары месца для новага дому спачатку ставілі на зямлю пусты збан і чакалі, калі павук сатчэ там павуцінне, і толькі тады гэта месца прызнавалі ўдалым. Лічылася, што павук прыносіць удом дабрабыт.
Адсюль з’явіўся звычай рабіць саламяныя ўпрыгажэнні — павукі. Іх звычайна вешалі напярэдадні Калядаў і Вялікадня над сталом. Такую традыцыю палешукі тлумачаць тым, што «павук свет снаваў». У такім тлумачэнні мы бачым павука як дэміурга, які абавязаны сваім прадзеннем і ткацтвам ствараць Сусвет.
Выявы пчол на вышыўцы
У некаторых рэгіёнах Палесся павука, які жыве ў доме, таксама, як і хатняга вужа, называлі гаспадаром. Лічылася, што такога павука нельга чапаць і выкідваць, таму што ён прыносіць у дом багацце і дабрабыт. Былі таксама ўпэўнены, што павук выратоўвае ад ліхаманкі. На Смаленшчыне жывога павука садзілі ў шкарлупіну грэцкага арэха, завязвалі ў анучку і насілі на шыі ў якасці амулету.
Пчале ў беларускай міфалогіі проціпастаўлены чмель, дзе яны выступаюць як мужчынскі і жаночы пачатак. Так, у адной з казак гаворыцца, як чмель хоча ўвесну ажаніцца з пчалой, а тая адкладае вяселле на восень, калі чмель выгаладаецца і памрэ.
Шэршань таксама ў беларускім фальклоры ўвасабляе мужчынскую сімволіку. Прыкладам, у адной вясельнай песні з гомельскага Палесся нявеста пасля першай шлюбнай ночы расказвае свой сон:
«Прыляцел, мамко, шэрсень,
Да й утыкнуў жало,
Да й утыкнуў жало, Сэрцэ мае задрыжало, Дзеўку не за nyn, да за чэраво Укусіў па сераду».
З’яўленне шэршняў тлумачыцца тым, што Бог стварыў пчол для дабрабыту чалавека, а зайздросны чорт стаў надакучаць Богу і выпрошваць у яго хаця б некалькі пчол. Бог раззлаваўся, схапіў трэць
насякомых і кінуў іх на чорта. Ад моцнага ўдару пчолы сталі буйней-
шымі, чорнымі і атрымалі здольнасць кусацца — ператварыліся ў шэршняў. Таму шэршань, перш чым укусіць чалавека, стараецца ўдарыць яго ў твар. Ёсць павер’і, што восы і шэршні — гэта заклятыя
чорнымі чараўнікамі пчолы.
Борць на могілкавым дрэве (Столінскі р-н., Брэсцкая вобл.)
3 вобразам душы звязвалі жука. Лічылі, што калі чалавек спіць, то жучок-душа вылазіць у яго з роту, лазіць па дрэве, а калі вяртаецца назад, то чалавек імгненна прачынаецца. У жука на Купалле можа ператварацца ведзьма.
Сярод жукоў найбольшая ўвага заўсёды надавалася божай кароўцы. Яе яшчэ звалі Багоўка, Памётка, Клемка, Ядзерка, Петрык, Ведрык. Паводле фальклору, божая кароўка выконвала ролю або пасланца да Бога, або ролю жонкі Грымотніка. У апошнім
выпадку яна была пакарана сваім мужам — абпалена агнём за здраду і саслана на зямлю, дзе вельмі сумавала па сваіх нябесных дзетках.
Вобраз гэтага насякомага як маці дзяцей і матыў абпаленасці багоўкі — яе чырвонай афарбоўкі, прасочваецца ў дзіцячых закліках. Прыкладам, на Вілейшчыне дзеці спявалі:
«Барбуха, барбуха, гарэлая бруха!
Ці пень ці калода? Якая заўтра пагода?
Як дош, дык сядзі, як пагода — ляці!».
У той жа час гэты жучок ускосна звязваўся і са светам мёртвых, увасабляў душы памерлай скаціны, якая пасвіцца на тым свеце. Па палёце божай кароўкі варажылі пра надвор’е і пра асабісты лёс.
3 вобразам душы памерлага чалавека звязваўся матылёк. Яго двайное нараджэнне, спачатку вусень, а потым і сам матыль, надавала гэтаму насякомаму вялікую таямнічасць. Уяўленні пра матыля
як пра душу памерлага нарадзіла павер’е, што ён з’яўляецца прадвеснікам смерці. Прыкладам, палешукі кажуць: «Як богато бабочек леціць у хату, то будзе дрэнно — нехто памрэ». Верылі, што матылькамі маглі стаць душы ведзьмакоў, і тады яны прыносяць шкоду людзям, нават могуць нападаць на спячых і душыць іх.
Некаторыя прыкметы і павер’і звязаны з першымі веснавымі матылямі. Палешукі лічаць, што калі ўвесну з’явіцца шмат чырвоных і жоўтых матылёў, то будзе сухое лета і шмат мёда, а мноства белых матылькоў прагназуе дажджлівае лета і шмат малака ў кароў. У вёсцы Рубель Столінскага раёна нават папярэджваюць дзяцей: «Не бярыце, дзеці, бабку, карова не дасі малачка». Ана Віцебшчыне па палёце матыля варожаць пра ўраджай льну: чым вышэй лётаюць першыя вясновыя матылькі, тым вышэй вырасце лён.
Душу ўяўлялі і ў вобразе мухі. Муха магла сімвалізаваць усе віды душ: спячыя, памерлыя і яшчэ не народжаныя. Мухі, што раіліся над зямлёй, лічыліся душамі памерлых, якіх выпусцілі на прасушку. У Палессі былі ўпэўнены, што колькі мух зімуе ў хаце, столькі і душ у сям’і, і калі забіць адну муху, то адной душой стане меней: хто-небудзь з хатніх памрэ. Разам з тым верылі, што ў муху можа ператварыцца ведзьма, якая адбірае малако ў кароў. Беларусы Віцебшчыны лічылі, што ведзьма, каб адабраць малако ў чужых кароў, у выглядзе мухі сядае на цадзілку. А даведацца, што гэта ведзьма, можна па яе вяртлявых рухах. Калі такую муху злавіць, завязаць у цадзілку і павесіць над печчу, то вядзьмарка памрэ ў
страшных пакутах. Міншчына
Герб г. Клімавічы, Магілёўшчына
Герб г. Ігумень (Чэрвень),
3 мухамі звязаны розныя магічныя практыкі і павер’і. Так, калі муха, якая пасядзела на гадзюцы, а пасля сядзе на чалавека, то ў таго распухне і будзе балець гэтае месца. Бачыць у сне муху — да блізкай смерці. А каб летам у хаце не «віслі» мухі, на Каляды забаранялася вывешваць бялізну. Вялікая колькасць мух прадказвала ўраджай агародніны. Шырока былі распаўсюджаны дзеянні з выгнаннем мух. На паўночным усходзе Беларусі ў час дажынак таньчылі магічны
Стылізаванае павуцінне і павук з ільняных нітак (твор дэкаратыўнага мастацтва)
танец «мяцеліца», які імітаваў сабой высылку мух на нябёсы за снегам. Было і рытуальнае пахаванне мух. Для гэтага рабілі нават маленькія труны з караняплодаў рэпы, морквы, бурака і ў цішыні закопвалі іх дзе-небудзь за вёскай.
Сюжэт папулярнай народнай песні «Камар з дуба зваліўся» пацвярд-
жае суаднесенасць гэтага насякомага з міфалагічным Сусветным
дрэвам — дубам, да каранёў якога ён падае, паламаўшы тры рабры. Мужчынская сімволіка камара таксама праяўляецца ў песнях, перадусім эратычна-вясельных, дзе жартаўліва апавядаецца пра жа-
ніцьбу камара і мухі:
«Да камар муху й ведзе Угіцкую берлу кладзе.
— Ох, ты ж, камару-камарусеньку, Ведзе ж мяне памалюсеньку, Бо я муха старая,
Умяне дзірка малая».
Таксама верылі, што ў абліччы гэтага насякомага можа быць чыясьці душа. 3 гэтымі вераваннямі цесна звязаны казачны матыў пра тое, як камар-піскун і муха-драмуха пераносяць душу памерлага чалавека на той свет.
Міфалагічным сімвалам мучыцеля з’яўляецца авадзень. Стварэнне авадня прыпісваюць чорту, які зрабіў яго з пяску. Лічыцца, што авадзень мае галаву з гліны. Падчас дажджу яна намакае і цягне яго ўніз. Таму авадні не лётаюць падчас дажджу. Дзякуючы чорту, з’явіліся і розныя мошкі. Так, нячысцік узяў жменю пяску, шыбануў
яе ўгору і сказаў: «Ляцеце». 3 вераванняў пра мошак паходзіць шэраг прыкмет: калі мошкі «таўкуць мак», то гэта на дождж; калі снуюць на заходзе сонца, то раніцай будзе добрае надвор’е. Вялікая колькасць мошак сведчыць пра высокі ўраджай ільну.
Сімвалам плоднасці і працавітасці лічацца jwy/шшы. У беларускіх казках менавіта яны дапамагаюць герою прыгнаць у стайню ведзьміных коней, змалаціць збожжа. 3 дапамогай мурашоў таксама вызначаюць месца пад новую хату. Для гэтага на ноч пакідаюць перакулены гаршчок з мёдам. Калі раніцай каля яго апынуцца мурашы, то на гэтым месцы будуюць дом. А для пабудовы хлява, каб добра вялася скаціна, стараліся выкарыстаць дрэва, каля якога знаходзіўся мурашнік. У народнай медыцыне на мурашах настойвалі гарэлку і выкарыстоўвалі для лячэння гематом і рэўматызму. У былой Магілёўскай губерні, каб вылечыць ад шаленства, з мурашніка выбіралі яйкі, клалі ў бутэльку і чакалі пакуль з іх выведуцца зялёныя мурашы. Потым сушылі, пераціралі, змешвалі з вадой і ўлівалі ў рот хвораму.
На Юр’я, каб распазнаць ведзьму, пасярод вясковай вуліцы рассыпалі мурашыныя кучы. Лічылася, што праз такую вуліцу ведзьма не зможа прайсці, пойдзе ў абыход і такім чынам выявіць сябе. Мурашы фігуруюць і ўрыбацкай магіі. Так, на Браслаўшчыне вуду выразалі з дрэва, якое расце ў мурашніку і нібыта тады будзе лавіцца шмат рыбы. Таксама перад першай лоўляй рыбацкую сець «акурвалі» падпаленым мурашнікам. I яго ж разбуралі, каб выклікаць дождж.
3 дажджом звязаны таксама кляшчы. Паводле казкі з тэрыторыі былога Гомельскага павету, клешч разам з мухай і камаром выступаюць пасланцамі з таго свету. Яны бяруць за валасы чалавека, забітага паваленым дрэвам, і адносяць яго ў царства памерлых.
He засталіся без увагі і піараканы або прусакі. На працягу апошніх стагоддзяў у народзе іх часта атаясамлівалі з іншаземцамі, прычым называлі не толькі прусак, але і шваб, цыган, маскаль, жыдочак. Часта народныя павер’і кажуць, што тараканы сведчаць пра ўдачу, а чорныя — увогуле лічацца сімвалам багацця.
Калі ж тараканы самі пакідалі дом, то гэта быў знак бяды. Іх трэба было выганяць з пэўнымі рытуаламі. Дзеля гэтага тараканаў садзілі ў стары лапаць і правозіл і пры дапамозе матузка праз парог дома або адносілі на ростані ці за тры мяжы і там выкідвалі. У Лунінецкім раёне прусакоў і клапоў выганялі наступным чынам: абыходзілі хату і білі па ёй альховымі галінкамі, якія былі сарваныя ў час першага кукавання зязюлі. У некаторых вёсках пасля таго, як гаспадыня па-
бывала на пахаванні і вярнулася дадому, яна станавілася каля печы і пальцам малявала на ёй крыж. Пры гэтым казала: «Усім людзям на здароўе, а прусам смерць!» Клапоў выводзілі звычайна ў Вялікі чацвер, часам на Сёмуху ці Купалле. Трэба было да ўзыходу сонца тры разы перакінуць праз хату кавалак лёду.
КНІГІ ОНЛАЙН
