Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Пра зязюлю расказваюць, што гэта ад праклёну маці ператвораная ў птушку дзяўчына або жанчына-грэшніца. Напрыклад, у вёсцы Рожан Салігорскага раёна занатавана паданне пра нейкага міфічнага Дзядка, якога ў вёсцы не пусцілі пераначаваць, і ў пакаранне ён усю вёску ператварыў у камяні. Дзяўчыну ж з гэтай вёскі, якая
патаемна прынесла яму хлеба, Дзядок спачатку пашкадаваў. Але потым, калі яны ўцякалі разам, дзяўчына не паслухалася ягоных перасцярог: не азірацца, азірнулася і ператварылася ў зязюлю.
Вельмі пашыраны ў нас і ў суседняй Літве сюжэт паданняў і чарадзейных казак, дзе ў зязюлю ператвараецца дзяўчына, якая стала жонкай вужынага караля. Гэтага адбываецца пасля таго, як вужа забіваюць яе браты. Відаць, таму гэтай незвычайнай птушцы прыпісваюцца хтанічныя рысы. У народзе верылі, што яна зімуе ў зямлі і з’яўляецца ўвесну адначасова з зямнымі гадамі. Ёснь павер'і, што ўвосень зязюля ператвараецца ў каршуна. Зязюля лічыцца прадвесніцай даўгалецця. Яе кукаванне звязваюць з пачаткам вясны. На Палессі, пачуўшы першую зязюлю, абыходзяць хату і б’юць па ёй альховымі галінкамі, верайь, што такім чынам можна вывесці прусакоў, клапоў і блох.
Згодна з павер’ямі, сава таксама некалі была жанчынай, але за пэўную правіну пакарана Богам. Яна з’яўляецца сімвалам удавы і адзінокай жанчыны. Да таго ж, праз свае драпежныя схільнасці і начны лад жыцця сава адносіцца да дэманічных істот і птушак іншасвету. Яна жыве ў міфічнай лясной прасторы, куды адсылаліся хваробы і нячысцікі, і ў народнай свядомасці асацыіравалася са смерню. Судачыненне з душамі продкаў з’яўляецца крыніцай яе дасведчанасці і невыпадкова саву лічылі птушкай ведаў і мудрасці. Яе звычка хаваіша днём тлумачыцца тым, што некалі сава была голай. Потым, каб апрануцйа, пазычыла ў птушак па аднаму пёрку. Ад таго, кажуць, і пёры ў яе розныя. Але сава не аддала пазычанае. Таму яна ўпэўнена, што калі птушкі ўбачаць яе, то пачнуць патрабаваць свае пёры назад. Беларуская дзіцячая песенька параўноўвае саву з ведзьмай:
«Пайшла сава па лесу,
Паляцела да бесу, Совушку злапалі, Як ведзьму, звязалі».
Сакральнасць надавалася нават пёрам птушак. Да прыкладу, каб зберагчы ад «дурнога вока», пёры забітай у першы дзень сакавіка сарокі клалі пад курыцу, качку ці гуску, якая сядзіць на яйках. На Віцебшчыне пёры бусла ўторквалі ў падлогу і ў сцены ад блох.
Многія птушкі ў народных вераваннях і паданнях сімвалізуюць жаніха або воіна. У першую чаргу — сокал. Так, у валачобных песнях ён магічным чынам дапамагае малойцу-воіну або паляўнічаму: ладзіць пераправы праз водныя прасторы, спрыяе ў пошуку нявесты.
Сімвалам маладзёна лічыцца салавей. Паводле аднаго з варыянтаўпадання, салавей з’яўляецца сынам жанчыны, якая была жонкай вужа і гадавала дзяцей у падводным царстве. Пасля забойства мужа яна ператварылася ў зязюлю, сын стаў салаўём, а дачка — жабкай. Часта беларускі фальклор падае салаўя і зязюлю як шлюб-
ную пару.
Актыўны мужчынскі пачатак сімвалізуе журавель. Як апякунпродак ён разам з буслам фігуруе ў гурце калядоўшчыкаў. Згодна з павер’ямі, поле, дзе сядуць жураўлі, дасць добры ўраджай. Аў асобных вёсках Гомельшчыны Млечны шлях называўся «жураўліная
дарога».
Жаночы пачатак звязваецца з лебедзем, ластаўкай, перапёлкай, курапаткай, цяцеркай. Гэтыя птушкі з’яўляюцца сімвалам дзяўчыны, асабліва нявесты. Так, у вясельных песнях перапёлка выступае ў пары з сокалам і вераб’ём: «Там у бары перапёлачка, для верабейкі была б жоначка» і «Я к табе, Гануля, сакалом прылячу, я к табе, Якушка, перапёлачкай». Існуюць павер’і, што звітае гняздо ластаўкі забяспечвае дому шчасце.
Сімвалам вернасці ў каханні з’яўляюцца лебедзь і голуб. Лебедзь — вобраз, звязаны з божымі персанажамі, сімвал адраджэння.
Асобае месца ў старажытных веравання беларусаў адводзілася ворану, яго яшчэ называлі крук, крумкач, груган. Ён лічыўся мудрым
вешчуном, захавальнікам скарбаў, валодаў таямніцамі жывой і мёртвай вады. Па вантробам ворана жрацы прадказвалі будучыню, калі прыносілі яго ў ахвяру на язычніцкіх капішчах. Верылі, што гэтая птушка вылечвала хворых. А яе выгляд магло прымаць боства з зоаморфнымі і антрапаморфнымі рысамі адначасова, якое мела сувязь з першапачатковымі
Выявы птушак на скроневых упрыгажэннях з Вішчанскага скарбу пач. XIIIcm. (Рагачоўскі р-н., Гомельская вобл.)
водамі і са светам памерлых. Але галоўнай функцыяй гэтага боства было назіраць за тым, правіль-
Хата з буслянкай у вёсцыАздамічы (Столінскі р-н., Брэсцкая вобл.)
на або няправільна жывуць людзі, і ў адпаведнасці з гэтым караць ці мілаваць іх. Шмат хто з даследчыкаў звязвае крумкача з богам Вялесам.
Да птушак іншасвету і дэманічных істот належаць таксама сарока, варона, верабей. Забітую сароку выкарыстоўвалі ў якасці ахоўнага прадмета. Прыкладам, каб ведзьмы не адбіралі малако ў кароў, гэту птушку вешалі ў хлеве, а для адпалохвання драпежных птушак — на двары. Пра сароку існуе легенда, быццам яна адмовілася чысціць мора разам з усімі птушкамі, а потым прыйшла да Бога, запэцканая брудам, і ўзвяла ілжывае абвінавачванне на каршуна. За такі грэх гразь назаўсёды прыстала да яе і зрабіла птушку стракатай.
Хтанічнай істотай з’яўляецца верабей. На Палессі яго нават залічаюць датых гадаў, якія былі некалі сабраныя Богам у торбу на знішчэнне, але адзін чалавек па неасцярожнасці выпусціў іх, за што Бог і ператварыў яго ў бусла. Вядома, што навальнічную ноч напрыканцы лета ў народзе называлі не толькі Рабінавай, але і Вераб’інай. Існавала павер’е, што ў гэты час усе вераб’і раптоўна знікаюць з палёў і злятаюцца ў адно месца, дзе чорт мерае іх агромністай меркай. Тых, хто не ўваходзіць у мерку, адпускае на волю памнажацца. А тыя, хто ў мерцы, ссыпае чарцям у пекла і забівае. 3 вераб’ём звязваецца і варажба. У фальклорных тэкстах гэтая птушка сімвалізуе
Ліштва з выявай галубоў (Бярэзінскір-н., Мінская вобл.)
мужчынскі пачатак. Таму па вераб’ю дзяўчаты і варажылі пра замужжа. Яго кідалі ў запаленую печ, і калі той вылятаў то лічылася, што і дзеўка хутка «вылеціць» замуж. Пашырана павер’е пра ператварэнні вераб’ёў у мышэй. Былі ўпэўнены: калі верабей уляціць у акно, то ў хаце з’явіцца нябожчык. Для таго, каб летам вераб’і не елі ў полі жыта, перад Новым Годам іх лавілі, пяклі, варылі або проста спальвалі ў печы.
Прыход вясны абвяшчаюнь ластаўка, жаўранак (жаўрук), зязюля. удод. Існавала ўпэўне-
насць: калі ўвесну ластаўка з’явіцца рана, то год будзе для ўсіх шчаслівы. Ластаўка была ўвасабленнем жаночага пачатку, лічылася ахоўніцай дома і свойскай жывёлы. У песнях ластаўка называецца ключніцай, таму што прыносіць з-за мора залатыя ключы якімі адмыкае лета і замыкае зіму. На Віцебшчыне, калі бачылі першую ластаўку, то абціралі твар пяском ці зямлёй з-пад сваіх ног, і кідалі яе назад праз галаву. Гэта рабілася для таго, каб твар быў без рабаціння
Маляваны дыван з лебедзямі (Пружанскі р-н., Брэсцкая вобл.)
і не абпальваўся сонцам. Некалі на Навагрудчыне ўсёй вёскай дарылі бохан хлеба таму, хто першы ўбачыць або пачуе жаваранка. Такі чалавек на працягу цэлага года нібыта мог прадбачыць тое, што можа здарыцца ў вёсцы. Шмат дзе ў вёсках з прылётам жаваранкаў пачыналі ворыва і сяўбу.
Прыкладна ў сярэдзіне кастрычніка на тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца снягіры, якія ў народзе называлі гілі або божыя пташкі. У паданні снягір выступае ў якасці своеасаблівага Праметэя, які даставіў на зямлю агонь. Калі ён нёс полымя, то апёк шыйку і грудку, таму яны сталі чырвонымі. Падчас некаторых абрадаў, у тым ліку веснавых, нароўні з фігуркамі другіх птушак выпякаюць і фігуркі снягіроў. А вось сінічка часта выступае як прадвесніца бяды і нават смерці.
Паводле паданняў, царом птушак некалі быўудод, яму нават падпарадкоўваўся арол. Але потым удод захацеў стаць птушыным богам. Бог пакараў яго за гэта і толькі пакінуў на галаве чуб у якасці кароны. Існавала прыкмета: крык удода можа азначаць мароз або дождж. Таксама верылі, што на дождж увечары спяваюць і дразды.
Шмат птушак задзейнічана ў любоўнай магіі. Лічылася, што калі здабыць сэрца і костачку з грудкі голуба і імі дакрануцца да абранай асобы, то яна ўспыхне агнём кахання. А калі насіць на жываце галаву ястраба або мець пры сабе сэрца ластаўкі, то тады ўсе будуць цябе любіць.
Уласцівасці птушкі і гадаў прыпісваліся і кажану. У народных уяўленнях ён фігуруе як абярэг ад «дурнога вока». Выкарыстоўвалі яго і ў любоўнай магіі. Дзеля гэ-
Кафля XVIII cm. з выявай птушкі (г.п. Друя, Браслаўскір-н., Віцебская вобл.)
тага яго жыўцом закопвалі ў мурашнік, а затым з абгрызенага шкілета даставалі дзве костачкі ў выглядзе кручка і вілкі. Верылі, калі зачапійь такім кручком дзяўчыну, яна адразу закахаецца, калі ж яна надакучыць, дастаткова адпіхнуць яе вілкай, і яна разлюбіць.
На Віцебшчыне лічылася, каб вылечыць ліхаманку, трэба насіць пад пазухай загорнутага ў анучку жывога кажана, а затым пад вечар выпусціць. Нібыта прыняўшы на сябе ліхаманку, ён аднясе яе далёка
ад чалавека.
Глава 3
САКРАПІЗАВАНЫЯ НАСЯКОМЫЯ
Насякомыя прысутнічаюць ва ўсіх асноўных жанрах традыцыйнай народнай культуры — у паданнях, казках, павер’ях, песнях, замовах, рытуалах, варожбах, гульнях. Паходжанне некаторых насякомых звязваюць нават з дзейнасцю Грамавержца — Перуна (Іллі Прарока). Розныя віды насякомых суадносяцца з рознымі часткамі касмічнай прасторы. Напрыклад, з верхняй зонай Космасу звязваюць божую кароўку, з сярэдняй часткай — пчалу, а з ніжняй — жамяру. Нават некаторыя жукі атрымалі назвы алень, конік, кабылка і г.д. Кузнечыка называлі Божым конікам, а яго стракатанне параўноўвалі з іржаннем каня.
Сярод насякомых асаблівай увагай карысталася пчала. Паводле павер’яў, гэта божае стварэнне, дачка бога Ярылы. На Случчыне да гэтага часу лічаць, што пчолы водзяцца толькі ў добрых людзей, a злых не любяць і што джаляць толькі грэшнікаў. Легенда распавядае, што пчолы з’явіліся са слёз прыгожай дзевы, якая сядзела на камяні пасярод сіняга мора. Яе слёзы расчулілі Спаса, які ішоў па моры, і Ён ператварыў іх у пчол, а з яго слядоў утварылася пчаліная матка. У замовах пчалу завуць «дзявіца-пчаліца», а ў валачобных і калядных песнях пчаліная матка атаясамліваецца з Прачыстай — папярэдніцай нейкага язычніцкага жаночага боства. У міфалагічных уяўленнях пчолы часта суадносяцца з зоркамі, каплямі дажджу, іскрамі агню.
КНІГІ ОНЛАЙН
