Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
У міфалагічных уяўленнях сасна з аднаго боку лічыцца гарантам жыцця і касмічнага парадку, а з другога асацыіруецца са смерцю. 3 яе, як з дрэва, якое амаль не гніе, беларусы рабілі труны. Прыкладам у песнях спяваецца: «прыбіты ножкі да сасновай дошкі». Гэта гаворыць пра тое, што нябожчык ужо ніколі не вернецца да сваякоў. У
некаторых мясцінах Беларусі з сасны рабілі і пахавальныя кладкі. Гэта быў цэлы рытуал. Гаспадар хаты, дзе памерла жанчына, запрашаў людзей якія з возам накіроўваліся ў лес. Там яны выбіралі сасну са смалістым стрыжнем, счэсвалі яе з аднаго боку і везлі ў прызначанае месца — на балаціну ці ручай. Клалі плоскай часцінай дагары, пазначалі дату смерці і выразалі серп, а калі нябожчыца была маленькай дзяўчынкай, то боцікі. Са смерцю звязваецца і ядловец.
Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ў старажытнасці каля соснаў выконваліся шлюбныя абрады. Яго адгалоскі бачаць у казцы «Кот і ліса», дзе расказваецца пра лісу, якая з’яўляецца ў лесе з катом-жаніхом, і яны тройчы абыходзяць разам вакол высокай сасны.
Сімвалам дабрабыту і жаноцкасці лічылася ліпа. Яна ж у фальклоры выступае парай да мужчынскіх дрзў дуба і явара. Прыкладам, у адной з песен старая жанчына гаворыць, што на могілках «...расце на сыну зялёны явар, на нявестць. — бела ліпка». У казцы «Піліпок» захаваўся міф пра паходжанне людзей ад ліпы. Дзед прынёс дадому ліпавы цурбалак, бабка паклала яго ў калыску і пры калыханні прыгаворвала: «Пі, ліпка!» Праз некаторы час з цурбалка вырас хлопчык Піліпка.
У лячэбна-медыцынскіх практыках ліпа замяняла дуб. Вядомы назвы паклонных ліп: Трохгранная ліпа, Святая ліпа. Ліпы вылечвалі ад розных хваробаў. Хворы пралазіў, або яго прасоўвалі праз адтуліну. Пасля гэтага трэба было разарваць тую частку адзення, якая дакраналася да хворага месца, кінуць каля дрэва і адразу апрануць новае адзенне.
Жаночы пачатак па народных уяўленнях сімвалізуе і бяроза. Яна лічыцца дрэвам-ахоўнікам, дапамагае ад хваробаў. Культ бярозы звязаны з земляробчай вясновай абраднасцю, у тым ліку з сёмушнатроіцкім святкаваннем. Галінкі бярозы шырока выкарыстоўваліся ў такіх абрадах, як «ваджэнне куста», «парыць старых». Каб абараніць жывёлу ад злых духаў, на рогі кароў навязвалі бярозавыя вяночкі.
Бярозам яшчэ нядаўна насілі ахвяры. У вёсцы Вуглы Вухвішчанскія Полацкага раёна на бярозу, што расла побач з крыніцай, вешалі лён, воўну, стужкі. У лесе пры дарозе з вёскі Заазер’е ў вёску Мажаны Бялыніцкага раёна некалі расла цудатворная бяроза. Да яе звярталіся жанчыны, якія не маглі зацяжарыць. Яны пралазілі праз «вілку», якую ўтвараў раздвоены ствол, здымалі старое адзенне і пакідалі яго на галінках дрэва. Пасля гэтага пераапраналіся ў новую вопратку. Кару і галінкі бярозы, што зраслася з дубам, выкарыстоўвалі ў любоўнай магіі і ад бясплоддзя.
Разам з тым бярозу лічылі дрэвам-пасярэднікам паміж светамі жывых і памерлых. Гэта адбілася ў тым, што мерку з хворага чалавека адносілі пад дрэва і там закопвалі. У народзе верылі, што бяроза, як і рабіна, з’яўляецца помслівым дрэвам. Некаторыя былічкі распавядаюць пра русалак, якія на Русальным тыдні качаюцца на бярозах або вешаюць на яе галіны калыскі са сваімі голымі дзецьмі.
Як варыянт Сусветнага дрэва выступала яблыня. У архаічнай іерархіі дрэў яблыня суадносіцца з маці. Яблыня з яблыкамі асапы-
Лекавая сасанў вёсцы Старыя Пышачы (Крупскі р-н., Мінская вобл.). Злевага боку — Л. Дучыц, з правага — 1. Клімковіч
Святая сасна, вёска Цвермы (Лідскі р-н, Гродзенская вобл.)
іруецца з бацькамі і дзецьмі. Яблыкі давалі маладым, каб у іх нараджалася шмат дзяцей. У першую шлюбную ноч адзін яблык клалі пад пярыну, а другі разломлівалі напалам, і кожны з маладых з’ядаў палову. Каб дзеці былі здаровыя і прыгожыя, цяжарная павінна была патрымацца за яблыню ці паглядзець на яе галінкі ўзімку або на самі яблыкі ўлетку. 3 той самай мэтай павітуха на хрэсьбінах раздавала ўсім па яблыку, а ваду пасля купання немаўляткі вылівалі пад салодкую яблыню. Калі нараджалася дзяўчынка, закопвалі пад яблыню так званае «дзіцячае месца», каб вырасла такая ж прыгожая і пладавітая. У некаторых мясцінах нованароджанаму клалі ў рот печаны яблык, каб ён не вырас п’яніцай. Перад тым, як набраць ваду з крыніцы, ракі або возера, туды ў якасці ахвяры кідалі яблык. 3 гэтым дрэвам як з Дрэвам Жыцця мае сувязь казачная чарадзейная яблынька і яе гаючыя маладзільныя яблычкі, якія вяртаюць людзям сілу, маладосць і каханне. Таксама ў казках гэтае дрэва дапамагае працавітым і руплівым дзяўчынам паспяхова выйсці замуж.
Груша звязвалася з дабрабытам, а таксама як з верхнім, так і з ніжнім светам. Яе выкарыстоўвалі для атрымання «жывога агню». Калі карову вялі на злучку, то падганялі яе палкай, якая перад гэтым пабывала на грушы. На Палессі, калі нявеста ехала да вянца, то на ўсіх перакрыжаваннях раскідвалі сушаныя грушы, а маці яшчэ абсыпала оз< 190>=
імі жаніха дзеля багацця маладых. Каб зацяжарыць, маладзіца з’ядала грушу, якая даўжэй за іншыя павісіць на дрэве. Грушавы напітак давалі парадзісе. Галінкі грушы ўторквалі ў вясельны каравай.
Каравай упрыгожвалі таксама ягадамі рабіны і каліны, якія лічыліся сімвалам прыгажосці, дзявоцтва і чысціні. Паходжанне рабіны тлумачылася тым, што яна з'явілася ад крывавых слёз Евы, выгнанай з раю. Верылі, быццам пры дапамозе рабіны можна распазнаць чарадзеяў. У беларускіх баладах пашыраны сюжэт: нявестка, заклятая сваёй свякрухай, ператвараецца ў каліну, якую сын, згодна з матчыным наказам, бярэнца сячы. Але з каліны капае кроў, і яна расказвае пра сваю няшчасную долю. Як дрэва-пасярэднік каліна выступае і ў замовах, дзе расказваецца, што дзякуючы гэтай расліне, чалавек можа пазбыцца «скулы-рожы», «сіняга агню», шаленства і ўсіх тых хвароб, якія звязаны з чырвоным колерам.
У народных вераваннях пэўнае месца адводзілася асіне. 3 аднаго боку гэта праклятае дрэва, якое звязваецца з хтанічнымі персанажамі. Нібыта пры стварэнні свету яна нічога не рабіла і за гэта была пакарана. Кіёчкі з асіны, забітыя ў зямлю вастрыём уверх, часта фігуруюць у паданнях пра ваўкалакаў. Менавіта праз іх чараўніку трэба кульнушіа, каб абярнуцца ваўком. 3 асіны рабілі труну для самагубцаў, a пры пахаванні чараўніка ў ягоную магілу ўбівалі асінавы кол і ставілі асінавы крыж. Бывалі выпадкі, калі на вогнішчы з асінавых дроў спальвалі трупы ведзьмакоў і тапельцаў, каб такім спосабам выклікаць дождж.
3 другога боку лічылася, што асіна ўцягвае ўсё нячыстае, дрэннае і з’яўляецца ўніверсальным абярэгам. Асінавымі галінкамі адпужвалі ведзьмакоў, іх уторквалі на палях. 3 асіны рабілі дзіцячыя калыскі і качалкі. Калі ў двары зна-
ходзілі падкінутае кімсьці яйка, то яго падымалі з дапамогай асінавых палачак, а потым спальвалі за межамі двара на агні з асінавых галінак.
Месцам знаходжання нячыстых душ лічыўся топаль. Шмат дзе верылі, што на Купалле ведзьмы збіраюцца на шабаш да вялікага топаля. Верылі, што гэта дрэва нельга садзіць каля жытла, таму што яно нібыта шкодзіць людзям: «Топаль не сажаюць, бо выцягвае з людзейжызнь». Верылі, што «топальяк перарасцехату, так сам галоўны ў сям’і гаспадар памрэ». На Гомельшчыне падчас пахавання цела жанчыны пакрывалі галінкамі бярозы, а цела мужчыны — галінкамі топаля. Каб пазбавіцца ад ліхаманкі ў драўніну топаля забівалі валасы, пазногці або кавалак адзення хворага.
Сакральным дрэвам быў ясень. Паводле адной з беларускіх легендаў Бог выгнаў з раю Адама, Еву і іх спакусніка чорта. У чорта ён біў маланкай, але патрапіў у ясень. Дрэва загарэлася і такім чынам людзі атрымалі агонь. Лічылася, што з дапамогай ясеневых галінак знахар падпарадкоўваў сабе змей на адлегласці некалькіх крокаў. На Віцебшчыне верылі: каб адагнаць градавую хмару, трэба памахаць ясеневым кіем, якім дагэтуль разнімалі змяю і жабу. Ясеневы сок, які выдзяляе дрэва ўвесну, паводле народных уяўленняў, смяротны для змей. Напярэдадні Купалля галінкі ясеня як абярэгі ўторквалі ва ўсе шчыліны хаты — ад нячыстай сілы.
Шчаслівым дрэвам быў клён або явар. У валачобных песнях явар апісваецца як Сусветнае дрэва, якое знаходзіцца ў цэнтры гаспадарчага двара, куды завіталі валачобнікі:
«Унашага пана да на падвор’і А стаіць явар зелянюсенькі, Ана ім сокал яснюсенькі...»
Лічылася, што клён прыносіць шчасце, таму на Гомельшчыне і Брэстчыне яго часта садзілі каля дома. Па ўсёй тэрыторыі Беларусі на Сёмуху дамы і двары ў вёсках прыбіраюць кляновымі галінкамі або ставяць каля дзвярэй і вокнаў маладыя ссечаныя дрэўцы. Верылі, што ў гэты час душы памерлых сваякоў заходзяць у дом і хаваюцца ў галінках клёна. На Купалле было заведзена, каб хлопцы плялі вянкі з кляновых лістоў, а дзяўчаты — з палявых кветак. На кляновых лістах пяклі хлеб. Пры вырошчванні ільну галінкі клёна ўтыкалі на полі.
У старажытнасці было шмат святых гаёў. Там адбываліся розныя абрадавыя дзеянні, хавалі памерлых, над магіламі насыпалі курганы. Асаблівай пашанай карысталіся дубравы. Падрабязнае апісанне «=< 192>=
такой сакральнай дубравы палабскіх славян ёсць у храніста Гельмольда ў яго « Славянскай хроніцы». Аўтар у 1155 годзе разам з хрысціянскімі місіянерамі прымаў удзел у знішчэнні такога паганскага аб’екту. Ён пісаў:
Паклонная бяроза і камень, з-пад якога выцякае святая крыніца, вёска Брады (Пружанскір-н., Брэсцкая вобл.)
Янкаў Ясень, вёска Лысая Гара (Мінскі р-н., Мінская вобл.)
Святая сасна на прошчы каля вёскі Будча (Ганцавіцкір-н., Брэсцкая вобл.)
«Іх (дубы) атачаў дворык, абнесены драўлянай агароджай... Тут быў святар (жрэц), і свае святкаванні, і розныя абрады ахвярапрынашэнняў. Сюды меў звычку збірацца ўвесь народ з князем і жрацом на суд. Уваход у дворык дазваляўся толькі жрацу і жадаючым прынесці ахвяру або тым, каму пагражала смяротная небяспека...»
У часы распаўсюджвання хрысціянства на месцах былых капішчаў, у тым ліку святых гаёў, узводзілі храмы. Да нашага часу дайшлі назвы Залатая Дубрава, Дубовы Гай, Княжая Дубрава, Святая Дубрава, П’яны Лес. Дубраву каля Турава называлі Тураўская Пушча. Паводле падання, тут быў Святы Гай тураўскіх князёў. У Наваградку каля Фарнага касцёла месціўся Дубовы Гай Міндоўга. На беразе Заходняй Дзвіны існаваў Ліпавы Гай, дзе выклікалі дух вайдэлоткі Паяты.
КНІГІ ОНЛАЙН
