Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Глава 2
ДУХІ ЛЁСУ, АПЕКУНЫ I ПРАЦІЎНІКІ СЯМ’І
Продкі верылі, што ў кожнага чалавека маецца свая Доля, яна з’яўляецца персаніфікацыяй шчасця, удачы і лёсу, якія дарыць людзям боства. Больш за тое, у індаеўрапейскай культуры Доля і Бог першапачаткова былі сінонімамі і азначалі такія паняцці, як тэрмін жыцця, здароўе, багацце і ўвогуле тыя падзеі, якія павінны адбыцца ў жыцці кожнага чалавека. Нават беларускія словы «бажба» і «далібог» пацвярджаюць гэта. А дзеяслоў «надзяляць» увогуле з’явіўся ад самога паняцця і тэрміна «доля». Беларусы верылі, што Доляй «надзяляе» чалавека або маці пры яго нараджэнні, або бабка павітуха, або кум з кумою. У беларускім фальклоры як «давальнік» Долі часта выступае сам Бог:
«Усякаму дзераўцу Боглісточкі даў, А мне, маладзенькай, Бог долі не даў».
Часта Доляй называюць толькі шчаслівы лёс, а гаротны — Нядоляй або Ліхой Доляй, Бядою, Злыдняй ці Злыднямі. У беларускіх праклёнах можна пачуць зычанні Ліхой Долі: «Хай яму горкая доля, як ён мяне напалохаў!» Нядолю можна наклікаць, калі праклясці свайго дзіцёнка ў нядобры час або заўчасна галасіць пра тое, што ў яго будзе нешчаслівы лёс. Доля можа пакінуць чалавека, калі ён грашыць ці не выконвае дадзеных раней запаветаў. Доля памірае разам са сваім
гаспадаром, і шмат хто верыць, што яна сядзіць на ягонай магіле або наведвае дамы ягоных сваякоў. Долю памерлага, якая прыйшла ў дом родзіча, можна спытаць пра будучае: «На дабро ці наліхаі» Калі яна адкажа «Хў.», — здарыцца няшчасце. Долю памерлага продка можна выклікаць з магілы, калі пераскочыць праз яе крыж-накрыж, але трэба памятаць, што замест Долі можа з’явіцца і Нядоля, а яна прыносіць адны няшчасці.
Часта Доля прымае выгляд двайніка таго чалавека, чый лёс яна ажыццяўляе, і яе выгляд мяняецца ад таго, каму яна належыць. Таксама верылі, што Доля шчаслівага чалавека мае грунтоўны і дагледжаны выгляд жанчыны будзь якога веку, апранутай у прыстойнае адзенне. I наадварот, Доля бедняка выглядае неахайна, абы-як апранутай кабетай.
У чарадзейных казках Доля можа прымаць і зоаморфны выгляд. Прыкладам, у адной казцы пра беднага і багатага братоў іх долі прымаюць выгляд ката, сабакі і каровы, якія ўсяляк дапамагаюць сваім гаспадарам разбагацець. А калі багацей бачыць, што ягоны брат робіцца больш багацейшым, ён, каб завалодаць ягонай Доляй, хітрасцю прымушае яго зарэзаць залатаносную кароўку, а пасля з’есці яе сэрца. Але яго план не спрацоўвае, таму што сэрца з’ядаюць сыны бедняка, і робяцца на ўсё жыццё шчаслівымі і багатымі.
Беднасць і багацце чалавека залежаць ад працавітасці ягонай Долі. Працавітая Доля селяніна працуе разам з ім, вяжа ў полі снапы, нават крадзе для яго зерне з суседніх палёў. Кепская Доля толькі адпачывае і гуляе. Беднасць чалавека тлумачыцца лянотай ягонай Долі — часта ў былічках і казках такая Доля ляжыць пад грушай або п’е гарэлку. Калі ў чалавека лянівая Доля, ён павінен расшукаць яе і пабіць, тады яна пачне працаваць і дапамагаць свайму гаспадару. Таксама лічыцца, што чалавек бедны таму, што займаецца не сваёй справай, не ведае, дзе знаходзіцца ягоная Доля. Каб жыць шчасліва і ў дастатку, чалавек павінен знайсці сваю Долю і спытаць у яе, у чым ягонае пакліканне, у якой справе ён атрымае ўдачу. Калі ён паслухаецца парадаў сваёй Долі, то знойдзе сваё шчасце.
Падобныя на Нядолю такія варожыя духі, як Злыдня і Злыдні. Першая ўяўлялася ў выглядзе нябачнай жанчыны без языка, вачэй і вушэй, лічылася, што раней яна была змяёй. Злыдні ж маюць выгляд малых гарбатых стварэнняў з аблезлай поўсцю ў вялізных ботах і шапках. Яны з’яўляюцца ў хаце гуртом і хаваюцца ў падпеччы. Калі гэтыя нячысцікі нападаюць на хату, яны зазіраюць ва ўсе гаршчкі, падсыпаюць туды пяску, псуюць у дзяжы хлеб, крадуць у курэй яйкі, а ў малако наліваюць вады. Тады на сям’ю надыходзіць беднасць і
галеча. Злыдні асацыіраваліся з лыжкамі. Так, на Лепельшчыне верылі, што нельга падымаць згубленую кім-небудзь лыжку або класці на стол лішнюю, тады ў хаце абавязкова з’явяцца гэтыя варожыя духі. Пазбавіцца ад Нядолі ці Злыдняў вельмі цяжка, але магчыма. Дзеля гэтага трэба хітрасцю заманіць іх у мех і потым кінуць яго ў балота. Злыдней можна звязаць і пакінуць на дарозе, і тады яны пяройдуць да таго, хто іх вызваліць.
Існуюць міфічныя персанажы, якія з’яўляюцца апекунамі шлюбу і дабрабыту маладой сям’і. У першую чаргу гэта Любмел, які лічыцца
Злыдні (мастак В. Славук)
<^2\Т^
богам шлюбу (аналаг старажытнагрэцкага Гіменэя). Вобраз гэтага боства сустракаецца ў вясельных песнях:
«Прыгожая ты, красачка, Уселася з Любмелам.
Бадай жа ён табе, матачка, Даў долю з тваім мілым».
На Віцебшчыне ў гонар гэтага боства падчас вяселля ладзілі адмысловы абрад. Дзеля гэтага на ролю Любмела абіралі прыгожага 10-гадовага хлопчыка, апраналі яго ў белую кашулю, абувалі чырвоныя боты ці чаравікі, а на галаву надзявалі вянок з чырвоных кветак. Падчас таго як маладыя рыхтаваліся да першай шлюбнай ночы, такі Любмел разуваў жаніха, а ў абутак нявесты клаў грошы, яны лічыліся дарам боства і абяцалі сямейнае каханне. Калі ж маладыя не ладзілі паміж сабою, тады казалі: «Любмелевы грошы згубілі».
Верылі, што пра тую сям’ю, якая нядаўна пабралася шлюбам, клапацілася Бордзя. Апякунку бачылі ў абліччы мілавіднай усмешлівай жанчыны з доўгімі светлымі валасамі. Калі сям’я жыла шчасліва і багата, пра яе казалі: «Разбордзілася, як за Бордзяю», а калі шлюб адбыўся не па каханні: «Гэ, бо не ад Бордзі».
Дапамагаюць Бордзе ў апякунстве маладой сям’і яе служкі Гарнік і Паветнік, якіх ёй падараваў яе прыхільнік — грамаўнік Пярун. Гарнік з’яўляецца старэйшым службовым духам Бордзі вельмі аддана ёй служыць, часта разам з ёю прысутнічае на вяселлі. Паветнік жа мае выгляд вялізнай шасцікрылай птушкі і жыве ў павеці, дзе складаюць дровы. Ён мае статус малодшага служкі Бордзі і робіць толькі тое, што ямударучае Гарнік. Калі гаспадар не займаўся гаспадаркаю, лайдачыў гэта азначала, што ён правініўся перад Бордзяю. Тады Паветнік па даручэнні Гарніка з’яўляўся перад ім у выглядзе хлопчыка і пагражаў разбурэннем гаспадаркі.
На думку навукоўцаў, раней у беларусаў існавала яшчэ адно боства шлюбу. Гэта Сулука. Менавіта ёй, а не хрысціянскім персанажам, адводзіццаў вясельных песнях сакральная функцыя «салучаць» маладых падчас вянчання:
«Ехалі панічы страляючы,
Толькі адзін Аляксейка не страляець.
Быць яму, быць ямуў божым дому, Дзе сам Бог суды судзіць, Прачыста матушка перасуджваець, Сын Божы вянец дзержыць, Святая Сулука салучаіць».
Існуе і такі міфічны персанаж, як Цярэшка, які таксама мае адносіны да шлюбных nap, а дакладней да іх падбору. Пра гэта сведчыць старажытная беларуская гульня «Жаніцьба Цярэшкі», якая адбывалася ў калядную ноч і першапачаткова мела на мэце дашлюбнае знаёмства моладзі. Сутнасць абраду — згуляць жартаўлівае вяселле з імітацыяй вясельных абрадаў.
У спрошчаных варыянтах гэтая гульня захавалася да нашых дзён, цяпер яе можна назіраць дзе-нідзе на Віцебшчыне і Міншчыне. Цярэшка ў язычніцкія часы выстугтаў своеасаблівым ахоўнікам сям’і і дапамагаў маладым у каханні. У песнях на заручынах спяваецца: «Цярэшка, цярэшухна, мой мілы пацешухна» або «Цярэшка, Цярэшачка!// Кмаеіі хаці сцежачка. // Бітая, топтаная, // Я ў мамкі каханая...». Існуе шмат тэкстаў, дзе гаворыцца: «Цярэшка валочыцца, // Бо жаніцца хочацца...» Ра-
зам з тым вядома, што Паветнік (мастак В. Славук)
Цярэшка — імя казачнай
драўлянай лялькі, якая ажывае на радасць бяздзетным бацькам. Такая акалічнасць гаворыць пра тое, што дадзены персанаж апекаваўся дзетараджэннем у сям’і і быў настолькі шануемы, што меў драўляную выяву — ідала.
Апроч добрых духаў, якія апякуюцца шчаслівым жыццём маладой сям’і, існаваў і злосны Яркун — вораг сямейнага жыцця. Паводле падання, раней ён сябраваў з Бордзяю і таксама апекаваўся сямейнікамі, але потым пасварыўся з ёю і назло ёй пачаў пераследаваць мужоў і жонак, чыніць паміж імі сваркі, уносіць усялякі разлад. Дарэчы, слова «яркун» азначае «раўнівец», ад чаго і пайшло выслоўе: «Загрыз жонку сваю, як той Яркун».
Глава 3
ДУХІ ПРЬІРОДНЫХ АБШАРАЎ
Сваіх міфічных гаспадароў маюць не толькі дамы і гаспадарчыя пабудовы, але і разнастайныя прыродныя прасторы.
Лясун або Лесавік, Лешы, Лясны Дзед, Дабрахот, Дабрахожы — адзін з найбольш значных персанажаў такога кшталту. Для продкаў ён быў увасабленнем лесу, прычым кожны лясны масіў меў свайго Лесавіка, які апекаваўся ўсімі звярамі і птушкамі ў сваім гаспадарстве. У народзе кажуць, што «ён — звярыны пастух і вечна варагуе з паляўнічымі, усяляк адводзіць іх убок ад дзічыны і дапамагае заблукаць».
Лесавік — пярэварацень, ён мяняецца ў росце і набывае разнастайнае аблічча. Калі ён у лесе, то роўны самаму высокаму дрэву, калі ён знаходзіцца ў лузе ці полі, то робіцца роўны з травой і былінкай. А часам хаваецца пад травінку, кветку ці лісток дрэва, можа схавацца ў дупло і пад карані вывернутага бурай дрэва. Наогул, Лясун заўсёды прыстасоўваецца да навакольнага асяроддзя.
Нягледзячы на гэтыя пераўтварэнні, найчасцей ён паўстае ў вобразе старога з белым, як бяроста, ніколі не загарэлым тварам, з вялізнымі нерухомымі вачыма, якія ніколі не закрываюцца. Апроч таго, правае крысо ягонага жупана заўсёды захінае левае, і гэта не так, як заведзена звычайна ў мужыкоў, левы лапаць апрануты на
Лясун (мастак Б. Забірохін)
правую нагу, а правы на левую. А калі ён сядае, то заўсёды закідвае левую нагу на правую. Другія кажуць, што Лесавік мае сплюшчаны, рабром наперад, доўгі твар, доўгую — клінам — бараду, адно вока і адну левую нагу пятою наперад. Нягледзячы на тое, што гэты нячысцік бывае часам вельмі небяспечны для чалавека (можа прымусіць доўга блукаць па лесе, напалохаць, пазбавіць яго паляўнічай здабычы), ён можа і дапамагаць людзям. Таму, хто ставіцца з павагай да ляснога гаспадара, Лясны Дзед дапамагае знайсці згубленую скаціну, паказвае дарогу да борцей, ягадных і грыбных мясцін, падказвае месцазнаходжанне скарбаў і можа нават надаць знахарскія здольнасці.
Разнавіднасцю Лесавіка ў беларускай міфалогіі з’яўляецца яшчэ адзін лясны дух — Гаюн або Гаёвы Дзед. Яго ўяўлялі ў выглядзе мядзведзя, што ходзіць выпрастаўшыся, як чалавек. Ён таксама, як і Лясун, пільна ахоўвае лес і ўважліва сочыць, каб ніхто не парушыў некранутага хараства гэтых уладанняў. Асабліва падазрона ён ставіцца да няпрошаных дрывасекаў. У былыя часы ніводзін чалавек не мог без дазволу Гаюна нарыхтаваць дрэва на будоўлю сваёй хаты. А каб атрымаць дазвол, трэба было над-
КНІГІ ОНЛАЙН
