Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
лазні лічыўся Лазнік, ці Баннік. Верылі, што ён найболып злосны сярод астатніх сядзібных духаў і мог з’яўляцца людзям або ў выглядзе агромністага мужыка басанож з жалезнымі рукамі, або маленькага дзядка з вялікай сівой барадой. Ягонае месца ў лазні за печ-
кай ці пад палком.
Менавіта ў лазні адбываліся розныя абрадавыя дзеянні. Тут чаравалі, варажылі, праводзілі абрады ініцыяцыі ў чараўнікі, гулялі ў карты, выклікалі нячысцікаў. Так, на Каляды дзяўчыны хадзілі ў лазню, каб паваражыць на жаніха. Рабілася гэта наступным чынам: тая, што варажыла, паднімала спадніцу і прасоўвала заднюю частку цела ў прыадчыненыя дзверы лазні. Верылі, што Лазнік павінен дакрануцца да яе сваёю лапай. Калі лапа была голая і з кіпцюрамі, гэта азначала, што яе замужняе жыццё будзе бедным, а свякруха лютая. Калі Лазнік дакранаўся да дзяўчыны калматай лапай, яна была ўпэўненая, што шлюб будзе шчаслівым, а муж багатым.
Лазнік можа пакараць калецтвам або нават смерцю тых, хто мыецца ў лазні пасля апоўначы ці заходу сонца, таму што сам у гэты час любіць мыцца і парыцца. Калі хто-небудзь з людзей затрымаецца ў лазні пасля апоўначы, Лазнік пачынае палохаць яго ненатуральным храпам, крыкам, шоргатам. He любіць Лазнік, калі п’юць і сварацца ў лазні, тады ён пачынае кідаць гарачыя камяні з печкі, каб забіць небаракаў, а можа і прывязаць каго да да лаўкі і біць бя-
Лазнік (мастак В. Славук)
=®<209>=
розавым венікам, пакуль не здзярэ скуру. Калі жанчына нараджала ў лазні, яе асцерагаліся пакідаць там адну з немаўлём, бо Лазнік можа загубіць іх абодвух або падмяніць дзіця на цурбалак. Калі гэтага духа не запрасіць у новую лазню, дык старую ён можа спаліць ці разбурыць. А калі будавалі новую лазню, то, каб залагодзіць Лазніка, прыносілі ахвяру — закопвалі пад ганкам новага будынка чорную курыцу і пакідалі нячысціку ваду і венік, каб той мог памыцца.
Існуе шмат уяўленняў пра духаў тых гаспадарчых пабудоў, дзе абрабляўся і захоўваўся ўраджай. Так, распаўсюджаны павер’і пра ахоўніка гумна — вялікай будыніны для складання і абмалоту збожжа. Міфічным духам гэтага месца з'яўляецца Гуменнік, або Падавінны. Ён жыве ў гумне пад асеццю або за авіннай печчу і дапамагае гаспадару сушыць і малаціць сабраны ўраджай хлебных злакавых раслін. Гэта дабрадушны дзядок невялікага росту, апрануты ў чорную куртку з каўпаком на галаве. Лічылася, што пакуль ураджай не сабраны, і гумно стаіць пустое, Гуменнік жыве ў жытнёвым полі, таму яго часта блыталі з Палевіком. Існуе і жаночы адпаведнік Гуменніка — Гуменніха. Яна прыходзіць па начах на гумны, дзе начуюць жанчыны пад-
Асетнік (мастак Б. Забірохін)
час жніва, і палохае іх, грукаючы арэхавым кустом па сценах будынка.
Больш за іншыя сядзібныя духі распавядаюць пра Ёўніка або Асетніка, які жыве на пячы ў ёўні (асеці, авіне) — месцы, дзе сушыцца хлеб у снапах. Першапачаткова гэта былі яміны з насцілам, дзе распальвалі агонь для сушкі снапоў, пазней сталі ўзводзіць спецыяльныя будынкі з ачагом ці печчу. Некалі авін быў месцам ушанавання агню, пра што кажа і крыніца: «молятся огневй под овйном...». 3 гэтага можна
зрабіць выснову, што Ёўнік мае вогненнае па-
ходжанне і таму не баіцца простага агню, пажар у ёўні з-за неасцярожнасці людзей мала турбуе яго. Падчас пажару ён выходзіць са свайго жытла і спакойна назірае за ім, а пасля таго, як згарыць ёўня, ён так жа ж спакойна залазіць у печ на абгарэлае бервяно і жыве тут, пакуль не адбудуецца новая ёўня, куды адразу і перасяляецца. Але калі ў ёўню ўдарыць маланка, Асетнік гіне ад нечаканага грамавога ўдару. Мякінны пыл, які асядае на ім падчас абмалоту і пра-
сушкі снапоў лёгка ўс- Еўнік (мастак В. Славук)
пыхвае, і Еўнік хутка зга-
рае, ад яго не застаецца нават пылінкі.
Звычайна гэты дух нябачны, але калі робіцца бачным у паўзмроку асеці, то ўяўляе з сябе чалавекападобную масу, дзе сажа, пыльнае павуцінне і наліплая мякіна не даюць магчымасці разгледзець ягоныя формы, «толькі вочы гараць як вугалі». Ёўнік вельмі працавіты і дапамагае гаспадарам, па начах ён замятае гумно, вее зерне, надае яму «спорню», а часам нават сам малоціць. Але ён не любіць старонніх наведвальнікаў, калі яны раптам з’яўляюцца ў асеці, ён пільна сочыць за імі, каб нечакана нагнаць дыму, зачадзіць паветра і нават спаліць разам з дабром, што захоўваецца тут. Часам гаспадары выкарыстоўвалі ёўню як лазню, тады і ёўнік быў рады, таму што мог змыць з сябе сажу і пыл.
У гаспадарчай пабудове, дзе захоўваюць сена — пуні, таксама ёсць свой дух-ахоўнік Пуннік. Ён не такі брудны, як Ёўнік, хаця і на ім хапае пылу і трухі ад сена. 3 выгляду гэта чалавекападобная істота, праўда, больш падобная на ахапак дробнага забруджанага сена. Але заўважыць яго можна толькі ў выпадку наяўнасці ў пуні сена. Калі ж пуня пустая, Пуннік незаўважна сядзіць на кроквах або бэльках і назірае за гульнямі моладзі і валтузнёй катоў калі тыя ловяць
мышэй. Вельмі любіць гэтая істота пужаць прахожых і дзяцей, тады ён ненатуральна хрыпіць і ахае, свішча або жаласліва енчыць праз шматлікія шчыліны і адтуліны ў пуні. Пуннік апроч сядзібнай пуні можа знаходзіцца і ў лугавой, і ў лясной пабудове такога кшталту, пры ўмове, што яна будзе мець страху і кроквы. У адваротным выпадку ён можа змарнець ад любой макрэчы і дажджу. Як і Еўнік, Пуннік вельмі баіцца знішчальных удараў грому і маланкі, тады ён ператвараецца проста ў пыл.
Сядзібны дух, які апякуецца ў асноўным коньмі і каровамі і жыве ў хляве, завецца Хлеўнік, або Хляўнік. Але гэтага духа не заўсёды ўспрымаюць станоўча. Згодна з павер’ямі, ён больш псуе скаціну, чым песціць яе. Сцвярджаюць, што ўначы ён ездзіць на конях з аднаго канца вёскі ў другі, або можа ўвогуле праехаць вёрстаў пяць па полі. Пасля гэтага коні хутка худнеюць, слабеюць і, калі своечасова не пазбавіць жывёл ад Хлеўніка, яны могуць увогуле акалець. Тады ад такога Хлеўніка стараюцца пазбавіцца як мага найхутчэй. Лічыцца, што гэты дух баіцца сарокі, ён не любіць, калі яна садзіцца на хлеў і пачынае сакатаць, тады Хлеўнік упадае ў шал і сыходзіць з хлява.
Другія кажуць, што ў выпадку добрых адносінаў з гаспадарамі Хлеўнік наадварот песціць і даглядае кожную скаціну, а коням нават заплятае грывы і хвасты, сваім улюбёнцам ён падкладае болей корму, не дазваляе крыўдзіць адных жывёлін другім. Апроч коней і кароў Хлеўнік зрэдку займаецца авечкамі, але ніколі свіннямі і козамі. Калі сяляне ўзгадвалі гэтага духа, яны не называлі ягонага імя і, калі заходзілі ў хлеў, намагаліся не глядзець на задні кут, бэльку ці жэрдку, дзе звычайна знаходзіцца Хлеўнік.
Падчас стасункаў з жывёламі гэты дух застаецца нябачным і толькі зрэдку з’яўляецца ў вобразе скурчанага, зморшчанага, худога чалавека. Яго параўноўваюць са шкілетам хлопчыка, якога змясцілі ў скуру дарослага чалавека. Жыве Хлеўнік столькі ж, колькі і Хатнік, аднак раней за яго старэе, таму што жыве ў брудным хляве і шмат церпіць ад паразітаў, што дастаюцца яму ад жывёл.
Часам казалі, што функцыі Хлеўніка выконвае драпежная ласка, якая, паводле павер’яў, прабіраецца ўначы ў хлеў, заязджае і мучыць як коней, так і кароў, злізваючы салёны пот з гэтых жывёл. Таму гэтага звярка называлі яшчэ «дамавік» або «яздун». Каб засцерагчыся ад ласкі і шкадлівага Хлеўніка, у хляве вешалі забітую сароку. Абаронай ад Хлеўніка і ласкі лічыўся і вуж-даілынчык, які жыў у хляве, ласаваўся малаком кароў, якіх і ахоўваў.
У некаторых раёнах Беларусі заменай Хлеўніка з’яўляецца Хохлік, якому прыпісваюцца адмоўныя рысы першага. Лічыцца, што гэты
персанаж вельмі недобразычлівы да коней, на якіх ён таксама скача ўначы і даводзіць іх да знясілення.
Апроч пералічаных духаў-апекуноў свойскай жывёлы, у беларускай міфалогіі існуюць і такія, як Баган, Вазіла і Кумяльган. Для першага з іх сяляне аддзялялі ў хлявах асобнае месца з яслямі і сенам, верылі, што гэты дух пасяляецца тут у любімага гаспадара і ахоўвае
Вазіла (мастак У. Аржавіцын)
•^213^
Баган (невядомы мастак)
скаціну ад розных няшчасцяў, a самае галоўнае — дапамагае жывёле нарадзіцца. Да прыкладу, калі карова ацялідася, казалі: «Баган нарадзіў цяля», і наадварот, калі авечка акалела ад родаў — «Баган задушыў авечку».
Вазіла, або Вісуснік ці Канькач, таксама жыў пераважна ў хлявах і з’яўляўся апекуном коней. Ён меў падвойную прыроду — чалавечую і конскую. але найчасцей уяўляўся ў чалавечым абліччы і адзенні, толькі з конскімі вушамі і капытамі. Сяляне былі ўпэўнены, што ў кожнага гаспадара ёсць свой Вазіла, які ўсялякдаглядае коней, суправаджае іх разам з пастухамі ў
начное, падкідвае ім у ежу нейкую лекавую расліну, ад якой яны ро-
бяцца больш дужымі.
Падвойная прырода была яшчэ ў аднаго .міфалагічнага персанажа, які меў адносіны да коней. Гэта Кумяльган. У адрозненне ад Вазілы у яго было чалавечае тулава, рукі і ногі, толькі пакрытыя поўсцю, а вось галава была конскаю і капыты на руках і нагах. Прычым ён мог перасоўвацца, як чалавек, так і конь, мог мяняць сваё аблічча, рабіцца падобным да коней таго ці іншага гаспадара. Ён адносіўся да ліхіх духаў, і замест таго, каб даглядаць коней, імкнуўся
Вазіла (невядомы мастак)
ўсяляк іх мучыць і псаваць. Да прыкладу, ён мог загнаць каня да смерці, падмяшаць яму ў сена якую атрутную расліну, або выкрасці каня ці жарабя ў начным і аддаць на з’ядзенне драпежнікам. Калі параўнаць вераванні адносна Вазілы і Кумялыана, можна ўбачыць у іх адбітак архаічных індаеўрапейскіх блізнячых міфаў, дзе вельмі часта праходзіць тэма апазіцыі і канфлікту братоў-блізнятаў. Узгадаем ведыйскіх Ашвінаў, старагрэцкіх Дыяскураў і Кентаўраў.
Старажытная міфічная істота Чур была некалі вядомай па ўсёй Беларусі. Гэта таксама хатні апекун. Кожны дом, кожная сям'я мае свайго Чура, ахоўніка хатняга агню, які ахоўвае ад дэманаў змроку. Гэты персанаж карыстаецца асаблівай павагай, нават лічыцца родавым богам, родапачынальнікам, які пасля смерці аберагае і ахоўвае свой род ад усялякай нячыстай сілы. Існуе другая форма слова «чур» — шчур, якая паходзіць ад слова пра-шчур — родапачынальнік, продак. Ад імя гэтага бога пайшло іпмат прымавак, закляццяў і зваротаў. Да прыкладу, калі хто-небудзьхочаабараніцца, кажа: «Чур мяне!», а ў выразе « Чур маё!» старажытны бог з’яўляецца абаронцам правоў і ўласнасці. Відаць таму некаторыя навукоўцы лічаць, што некалі гэты міфічны персанаж быў ахоўнікам родавых зямельных уладанняў і межаў, якія акрэслівалі тыя самыя ўладанні.
КНІГІ ОНЛАЙН
