Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
«Ідзі, мая кароўка,
У зялёную дуброўку,
Каб пад сонейкам хадзіла,
Пад месячыкам не блудзіла,
Шаўковую травінку з’ядала, Крынічную вадзіцу співала. Прынясі, Божа, з поўнымі цыйамі, з густым малаком.
3 Богам, кароўка, на пашу!
Будзь здарова цэлы год, як зямля і лёд».
3 мэтай абярэгу кароў ад хвароб і сурокаў, абыдзённае палатно ткалі за адзін дзень усе жанчыны вёскі і праганялі ўвечары статак
праз яго.
Але яшчэ задоўга да быка, вала і каровы вялікай пашанай у на-
шых продкаў карыстаўся вымерлы цяпер бык — тур. Старажытныя паляўнічыя лічылі гэтага моцнага звера ўвасабленнем сакральнага продка, душа якога прыняла зоаморфны выгляд. Адзін толькі рык дзікага быка наводзіў на людзей жах, таму што ўспрымаўся як голас боства. Некаторыя навукоўцы лічаць, што
Падвескі-амулеты з выявай галавы быка, знойдзены ў курганах радзімічаў ХІ—Х11стст. на Гомельшчыне
тур цесна звязаны з Перуном. Пра гэта гаворыць і загадка: «Турходзіць па гарах, турыца па далах; тур то свісне, турыца томігне» (гром і маланка).
У далёкія часы паляванне на тура было забароненым, але пасля ўмацавання хрысціянства, у XI—XIV стст. ён зрабіўся прамысловай жывёлінай і ў далейшым быў знішчаны як від. Паляванне на тура заўсёды было вельмі рызыкоўным, бо жылі гэтыя жывёлы ў непраходных лясах і пушчах. Таму ўпаляваць тура было надзвычай цяжкай справай і лічылася воінскім подзвігам, на які здатны былі толькі людзі, надзеленыя ўладай. Нездарма захаваліся вусныя і летапісныя паданні пра заснаванне нашых старажытных гарадоў, дзе асновай сюжэту з’яўляецца паляванне князя на тура.
Узгадаем заснаванне Вільні, дзе князь Гедымін пасля забойства
тура засынае на гары і бачыць прарочы сон пра славу будучага горада. Пазней гара, дзе адпачываў Гедымін, атрымае назву Туравай. Палюе на тура і легендарны князь Тур. Падчас ловаў ён са сваёй дружынай трапляе ў багатыя дзічынай мясціны і, стаміўшыся, таксама
засынае на гары. У сне князь бачыць сябе на паднятым возе, а на-
вокал розныя гарады. Князь успрымае гэта як прарочы знак на па-
будову новага горада. Збудаваны горад атрымоўвае імя Тураў. Аднак,
вобраз легендарнага князя Тура мог быць абагульняючым, так маглі
называць жрацоў або ўладароў, якія спавядалі культ звера, а назва
Выява галавы барана з косці (курганнае пахаванне XI cm., Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.)
горада была месцам ушанавання боства Тура. Дагэтуль у розных мясцінах Беларусі захаваліся так званыя Тур’і горы — былыя сакральныя мясціны. ГІрыкладам, гэта Турская Гара каля Рагачова і Тураўская Гара каля вёскі Тураўшчына Докшыцкага раёна.
He меншай папулярнасцю ў беларусаў карыстаўся конь. Конь, як і качка, асацыіраваўся з сонцам. Нашы продкі звязвалі з гэтай жывёлай уміранне і нараджэнне сонечнага боства. Археалагічныя знаходкі пацвярджаюць тыя вераванні старажытных беларусаў, згодна з якімі сонца ўдзень падарожнічае па небе ў калясніцы, запрэжанай коньмі, a ўначы праплывае падземнымі рэкамі з дапамогай качак. Конь — верны памочнік багоў і герояў, на кані ці на каляс-
ніцы ездзяць многія багі. У нас гэта перш за ўсё Пярун, бог навальніцы і маланкі. Цесна звязаны конь і з сонечным богам Ярылам, якога ў Беларусі ўшаноўвалі аж да XIX ст. У хрысціянскія часы функцыі Ярылы перайшлі да Святога Юр’я, або Ягорыя, які лічыўся апекуном коней і свята якога адзначалася ўвесну. Дзень той беларусы
называлі «конскім святам» і верылі, што Святы Юрый у гэты момант адмыкае зямлю, выпускае на палі расу і заціскае зубы ваўкам, каб яны не елі коней.
Нашы продкі пры будаўніцтве сваіх хат вельмі часта выкарыстоўвалі каня як ахвяру. Адпаведна і дахі будынкаў былі ўвенчаны выявай галавы каня, так званымі «коніка-
Металічныя падвескі-конікі XI11 стст. Падзвінне
мі». Дарэчы, у беларускіх хатах галоўную частку жытла — пячны слуп, называлі «канём». Такі стоўп мае непасрэдныя адносіны да хатняга вогнішча і душ памерлых продкаў. Гэта пацвярджаецца тым фактам, што ў некаторых пахаваннях разам з рэшткамі чалавека знаходзяць шкілеты або косткі каня. Такі конь павінен быў перанесці нябожчыка на той свет і служыць гаспадару там. Таму ў чарадзейнай казцы распавядаецца пра памерлага бацьку, які дорыць малодшаму сыну-дурню некалькі валаскоў з конскай грывы, у другім варыянце — аброць, з дапамогай якіх можна паклікаць каня незвычайнай прыгажосці і сілы. Гэты матыў захаваўся ў казцы яшчэ і таму, што раней існаваў звычай на знак жалобы па памерламу зразаць з грывы і хваста ягонага каня пучкі валосся і закапваць непадалёк ад магілы.
У глыбокай старажытнасці каня як пасярэдніка паміж тым і гэтым светам выкарыстоўвалі ў рэлігійных абрадах і варожбах. Старадаўнія пісьмовыя крыніцы апісваюць белага каня, які быў у палабскіх славян пры храме Светавіта — бога зямных пладоў і ваеннай здабычы. Гэты конь належаў боству, даглядаць за ім і сядаць на яго мог толькі паганскі святар. На кані варажылі перад пачаткам важнай справы або напярэдадні вырашаючай бітвы. Тое, што конь прымаў удзел пры варожбах у нашых продкаў, гаворыць слова «жэраб’і». Яно азначала назву прадметаў, што выкарыстоўваліся падчас гэтай магічнай падзеі. Сувязь са словам «жарабя» цалкам празрыстая.
А такія жывёлы, як авечка, баран і свіння ігралі вельмі важную ролю ў ахвярапрынашэнні. Раней вепрука — дзікую свінню — ахвяроўвалі Навіне — архаічнаму святу ўраджаю ў верасні, на восеньскае раўнадзенства. Пазней, калі свінню прыручылі, яе пачалі прыносіць у ахвяру падчас зімовага сонцавароту. Да прыкладу, нават цяпер перад Калядамі ў Беларусі забіваюць адкормленых свіней і завуць іх у народзе «калядой»:
«Дзедка свінушку ўбіў, Дзедка беленькую, Спінку пегенькую, Ай, да бож’я каляда, Прылятай к нам звысака».
Паводле народных паданняў авечку, як і свінню, Бог зляпіў з гліны, але голаў яе — са смалы. Таму яна заўсёды хаваецца ад спякотнага сонца ў прахалоду. Авечка прыносілася ў ахвяру як крывавым спосабам — шляхам заколвання, так і бяскроўна, ёй састрыгалі воўну. Авечае руно выкарыстоўвалі ў магічнай практыцы розных народаў. У беларускіх паданнях пашыраны сюжэт пра тое, як чараўніца ці цыганка пры дапамозе авечай воўны робіць заклятымі тыя рэчкі і азёры, дзе ўтапіўся яе дзіцёнак. Блізу вёскі Рэчкі на Шаркаўшчыне зафіксаваны абрады ахвярапрынашэння бараноў. Там у ноч на Дзяды збіраліся на могілках, прыводзілі з сабой казла або барана, распальвалі вогнішча, рэзалі жывёліну, варылі яе і ў капліцы з абрадавымі песнямі рабілі памінальную вячэру. У 1870-я гг. за правядзенне гэтага абраду больш за 40 сялян былі сасланы ў Сібір.
Распальвалі вогнішча ў гонар барана і на Варганскай Гары каля вёскі Варганы Докшыцкага раёна. Згодна з беларускім фальклорам, у вобразе барана можна ўбачыць закляты скарб, які знікае з вачэй
Гліняная фігурка свінні. XIIIcm. Гарадзішча каля вёскі Маскавічы (Браслаўскі р-н., Віцебская вобл.)
пры спробе наблізіцца да яго, або нячыстую сілу, якую час ад часу сустракаюйь падарожныя, і якая прымушае іх блукаць уначы. Вядомы культавыя камяні, звязаныя з баранам. Так, пра Барашкаў камень, што непадалёк ад вёскі Гудзяняты, існуе паданне пра шведскіх салдат, якія падчас шведска-рускай вайны смажылі на гэтым камяні
барана. Пасля таго, як яго з'елі, усе яны масава аслеплі і блукалі вакол каменя, гінулі ў багне. Даследчыкі лічаць, што культ барана звязаны з культам урадлівасці і плоднасці.
Недзе ў канцы сакавіка беларусы ўмінулым адзначалі незвычай-
нае свята — Камаедзіцу, прысвечаную мядзведзю. Лейтматывам
свята было абуджэнне прыроды, нараджэнне лета. Да таго ж пра-
дзеды лічылі гэтую жывёлу сваім першапродкам, духам-ахоўнікам, увасабленнем душы і, як наступства гэтага — боствам. Амулеты з іклаў мядзведзя сустракаюцца на многіх нашых гарадзішчах і свяцілішчах жалезнага веку, зуб і кіпцюры мядзведзя знойдзены ў адным з радзіміцкіх курганаў. А на адным са свяцілішчаў адшукалі вялікую гліняную пасудзіну ў выглядзе галавы мядзведзя з шырока разяўленай пашчай. Пасудзіна месцілася каля аднаго з цэнтральных ідалаў багіні. Відавочна, што культ мядзведзя на Беларусі распачаўся вельмі даўно.
Старажытныя людзі верылі ў тое, што іх аддаленымі продкамі былі дзікія жывёлы, якія валодалі надпрыроднымі магічнымі здольнасцямі. Такіх жывёл лічылі вялікімі боствамі і ўшаноўвалі іх татэмы — сакральныя ўвасабленні бога ў выглядзе звера. Потым часткі забітай жывёлы, да прыкладу, яе галава, лапы або кіпцюры і іклы з’яўляліся абярэгамі таго ці іншага племені. Перажыткі гэтага светапогляду праглядаюцца ў звычцы яшчэ напрыканцы XIX — пачатку XX
стст. вешаць у стайнях галаву мядзведзя. а ў хатах захоўваць ягоную лапу як абярэг ад нячыстай сілы і ліхіх чараў. Некалі
Гліняная фігурка жанчыны-мядзведзіцы (эпоха неаліту)
Ліштва з выявамі мядзведзяў, вёска Старыя Пышачы (Крупскі р-н., Мінская вобл.)
беларусы пры спальванні памерлага разам з ім клалі ў курганны насып мядзведжыя кіпцюры, верылі, што з дапамогаю іх нябожчык ускараскаецца на высокую гару да Бога. У некаторых рэгіёнах Беларусі такую лапу называюць «скоцім богам». У той жа час вядома, што ў міфалогіі ўсходніх славян такое азначэнне меў адзін з галоўных багоў — Вялес. Навукоўцы лічаць, што сваімі каранямі ўшанаванне Вялеса сыходзіць у старажытны паляўнічы культ мядзведзя.
У беларускай міфалогіі Вялес на Каляды ператвараецца ў мядзведзя і разам са зграяй ваўкоў, якія сімвалізуюць мяцеліцу з завірухай, ганяецца за жонкай Перуна, якая павінна нарадзіць суперніка Вялеса — сонечнае боства. Тут мы бачым, як з часам адбываюцца пэўныя метамарфозы: мядзведзь, чыё абуджэнне сімвалізавала раней для нашых продкаў нараджэнне сонечнага цяпла, паступова ператвараецца ў цёмныя падзем-
ныя сілы холаду і змроку. Тым не менш, сапраўднае імя самага магутнага звера і гаспадара старажытнага лесу назаўсёды згублена, таму што не агучвалася і, бясспрэчна, было вядоматолькі жрацам. У звычайным жыцці людзі называлі свайго бога «мёдаед», адкуль і пайшла назва «мядзведзь». Беларусы часта клічуць мядзведзя чалавечымі імёнамі: Мішка. Міхаіл, Марцін, а мядзведзіцу — Маруха. Магчыма, гэта звязана з тым, што Маруха паходзіць ад імя багіні Мары, хтанічнай багіні нараджэння і смерці.
У шматлікіх беларускіх паданнях паходжанне мядзведзя звязана з чалавекам. Так, нібыта чалавек быў ператвораны Богам у мядзведзя ў пакаранне за забойства бацькоў або за тое, што як млынар ён падманваў людзей, выкарыстоўваючы фальшывую мерку. Захавалася шмат паданняў пра сумеснае жыццё мядзведзя з жанчынай, якая заблукала ў лесе, або мядзведзіцы з паляўнічым. Як вынік такіх саюзаў у фальклоры розных народаў згадваецца катэгорыя напаўлюдзейнапаўмядзведзей. Так, Мядзведжае Вушка, Мядзведка, Бедмедзь, Ведмідзь, Медвядовіч, Медвядзюк — героі беларускіх, украінскіх і расійскіх казак, якія нараджаюцца ад сувязі мядзведзя з чалавекам. Такі мядзведжы сынок ростам з волата, з чалавечым тварам, да пояса ён чалавек, а ніжэй — мядзведзь або мае звярыную скуру. Часам у яго толькі мядзведжае вуха. Волат гадуецца не па днях, а па гадзінах і
КНІГІ ОНЛАЙН
