Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Напярэдадні вечар завяршалі культавымі спевамі веснавых песень. Лічылася, што ў Купальскую ноч як сіметрычную Каляднай раскрываюцца нябёсы, і духі тагасвету з’яўляюцца ў свеце жывых. Гэта час найвышэйшага росквіту прыроды, залатая пара ўсяго жы-
Падрыхтоўка купальскага вогнішча, вёскаВязынка
(Мінскір-н., Мінская вобл.)
вога. Царква не змагла адвучыць людзей ад гэтага язычніцкага свята і з цягам часу прымеркавала да яго хрысціянскую урачыстасць у гонар Іаана Хрысціцеля — Святога Яна. У летапісах Купалле характарызуецца так:
«Сходятся народн — мужн н жены н девнцы на ношное плешеванне н бесчннный говор, на бесовскме песнн н плясанне м на богомерзкне дела. Н бывает отрокам оскверненне м девкам разтленне...»
Насамрэч нашы далёкія продкі святкаванне Купалля разглядалі як касмічны шлюб паміж
Бацькам-Небам і Маці-Зямлёй. Іншымі словамі, гэта час злучэння супрацьлеглых пачаткаў Прыроды — вогненнага сонца і вады, у выніку такога эратычнага акту нараджалася жыццё на зямлі. Зразу-
Падрыхтоўка да купальскага вогнішча (Міншчына)
мела, што ў гэты пераломны момант, каб захаваць зямную гармонію і плоднасць, людзі павінны былі паўтараць тыя сакральныя зносіны, прыклад якіх давалі боствы. Таму падчас ігрышчаў на Купалле была дазволена поўная сексуальная свабода. Невыпадкова саюзы, заключаныя на Купалле, лічыліся непарушнымі, нават калі адбываліся без дазволу бацькоў і родзічаў.
Мяркуюць таксама, што святкаванне Купалля ўзнікла яшчэ ў палеаліце і было элементам ініцыяйыі дзяўчат. Пра гэта гавораць шмат купальскіх песняў з тэкстамі пра страту дзяўчынаю свайго вянку — сімвала дзявоцкасці, і пра нараджэнне пазашлюбнага дзіцяці:
«А на гарэ агонь гарыць, А ў Манечкі жывот баліць. — Ай, Ванечка, ратуй, ратуй, Калысачку гатуй, гатуй!
Калысачку зыблівую Дзіцятачку крыкліваму».
Праз дзевяць месяцаў — 25 сакавіка, на наступны год у маладых жанчын пачыналіся першыя роды. Дарэчы, да пазашлюбнага дзіцёнка грамада ставілася ў тыя часы як да раўнапраўнага.
Карагод вакол купальскага вогнішча (Мінскір-н., Мінская вобл.)
Галоўнае абрадавае дзсянне на Купалле — распальванне пасля заходу сонца вогнішчаў і скокі праз іх. Такімі дзеяннямі дасягаліся дзве мэты. Па-першае, верылі, чым вышэй скачуць праз вогнішча, тым вышэй уродзіцца хлеб і лён. Па-другое, гэтыя скокі адганяюнь нячыстую сілу, якая асабліва небяспечная ў купальскую ноч. А хто не хацеў скакаць праз агонь, таго падазравалі ў сувязі з нячыспікам. Яшчэ на вогнішчах спальвалі старыя рэчы і знятыя з хворых дзяцей кашулі, каб разам з імі згарэлі і хваробы, праз агонь для абароны ад эпідэмій праганялі скаціну.
Палешукі дагэтуль рытуальныя купальскія вогнішчы распальваюць старажытным чынам — трэннем аднаго кавалка дрэва аб другі і ў выніку здабываюць «жывы агонь». Вогнішчы звычайна распальваюць на беразе ракі або возера, а ў іх цэнтры ставяць высокую жардзіну, якая сімвалізуе Сусветнае Дрэва. Да жардзіны прымацоўваюць смаляное кола ці бочку — сімвалы сонца. Потым бочку або кола скочвалі з узвышша. Лічылі, што такія рытуальныя дзеянні дапамагаюць сонцу быць больш яркім і даваць больш цяпла для багатага ўраджаю.
Другая важная частка святкавання Купалля звязана з вадой. У гэтую ноч дзяўчаты і хлопцы «гралі ў ваду»: аблівалі адзін аднаго вадой. Былі ўпэўнены, што хлопец ажэніцца менавіта з той дзяўчынай, якую яму ўдасца абліць. Згодна з павер’ямі, на світанку пасля купальскай ночы сонца нібыта «купаецца», а вада ў крыніцах і рэках робіцца лекавай і цудадзейнай. Таму існавала завядзёнка з узыходам сонца праводзіць рытуальнае абмыванне або купанне. Таксама хадзілі на «янаўскаюpacyv. «На самога Яна ідуцьрана перад сходам сонця па поле, дзе качаюццаўросі». Такой pace прыпісваліся асаблівыя магічныя ўласцівасці. Гаспадыні, якія змаглі сабраць расу, выкарыстоўвалі яе для павялічэння надояў малака. На Тураўшчыне яшчэ ў 1920-я гг. жанчыны перад узыходам сонца бралі дзяцей і ішлі на аўсянае
Скокі праз купальскае вогнішча (Міншчына) =®<284>=
поле. Каб з цела выйшла любая хвароба, яны голымі качаліся па аўсу.
Прынята было таксама рабіць ляльку, якую ў некаторых месцах называлі Купалай. Гэту ляльку з песнямі і скокамі неслі да ракі і тапілі. Даследчыкі лічаць, што Купала — займеннік нейкага старажытнага боства ўрадлівасці, імя якога катэгарычна забаранілі ў часы хрысціянізацыі. Гэтым боствам магла быць багіня Мара, прыходу якой чакалі падчас летняга сонцавароту і хацелі заручыцца яе падтрымкай, але ў той жа час яе вельмі баяліся. Пазней гэтае боства сталі параўноўваць з нячыстай сілай — ведзьмай, таму напрыканцы купальскіх абрадавыхдзеянняўяе імкнуліся знішчыць. Дзеля гэтага ляльку ведзьмы, якую рабілі з ануч і саломы, спальвалі на вогнішчы.
Палешукі замест лялькі прымацоўвалі на шост чэрап каня ці каровы, або проста пук саломы. У вёсцы Сіманавічы Драгічынскага раёна кожны з прысутных кідаў у падвешаны чэрап камянямі або біў кіямі, каб хутчэй збіць яго ў агонь. Таксама ў вогнішчы кідалі косткі кароў, коней, авечак. Усё гэта сімвалізавала пахаванне ведзьмы. У некаторых месцах Усходняга Палесся скакалі не праз вогнішча, a праз кучу пяску, абкладзеную крапівой. Верылі, што крапіва замест агню выконвае ачышчальную функцыю. У вёсцы Альсевічы Баранавіцкага раёна бралі барану, неслі яе ў канец сяла, упрыгожвалі кветкамі, вянкамі, а потым палілі.
На світанку пасля купальскай ночы жанчыны і дзяўчаты ішлі на луг збіраць кветкі і зёлкі, якія менавіта ў гэты дзень набываюць асаблівую гаючую сілу. Прычым расліны збіралі так, каб іх была няцотная колькасць, з іх вілі вяночкі, якія потым уторквалі ў сцены паміж бярвёнамі і пры гэтым загадвалі на лёс кожнага з сям'і. Таксама іх выкарыстоўвалі на працягу года як лекавы сродак, а дзяўчаты клалі іх пад падушку, каб убачыць у сне нарачонага. Паўсюдна існавала павер’е пра тое, што ў купальскую ноч — адзіную ноч на год — квітнее папараць, і хто паспее схапіць такую кветку, таму стане зразумелай мова птушак і звяроў, адкрыюцца скарбы.
Паводле шматлікіх этнаграфічных апісанняў XIX ст., у розных кутках Беларусі Купалле святкавалі па-рознаму. Так, жыхары Петрыкава на Гомельшчыне святкавалі Купалле на Лысай Гары. Шост, абвіты зелянінай, сюды несла так званая Купальніца — выбраная сярод астатніх самая прыгожая дзяўчына, якая з галавы да ног была абвешаная зелянінай, а на галаве яшчэ быў і вянок. Яна ўмацоўвала ў ямцы шост, а другія дзяўчаты кідалі вакол яго свае вяночкі. Як толькі заходзіла сонца, Купальніца з завязанымі вачыма садзілася ў ямку. Карагод моладзі кружыўся вакол шаста з рознымі прыпеўкамі.
Купальніца падымала вянкі і раздавала дзяўчатам. Калі трапляўся вянок са свежых кветак, то гэта азначала шчасце і багацце ў шлюбе, а калі з сухіх і падвялых — няшчымніцу і гаротнае жыццё. Па заканчэнні варожбаў запальвалі вогнішча, дзе згараў і шост, і зеляніна.
Да нашага часу захавалася традыцыя хадзіць да мясцовых сакральных прыродных аб’ектаў. Купальскую ноч шмат людзей праводзіць каля Святога возера ў лесе паблізу вёскі Шапялевічы Круглянскага раёна на Магілёўшчыне. На наступны дзень тут адбываецца водасвяцце, збіраецца шмат людзей з усяго наваколля, Паломнікі акунаюцца ў возеры, з навакольных дубочкаў зрываюць галінкі, мачаюць іх у ваду і потым дома кладуць за абразы.
Выраб купальскай лялькі «Купалкі» (Мінскі р-н., Мінская вобл.)
Купальскія вогнішчы і ў наш час запальваюць на сакральных узгорках. Гэта Вясёлая Гара каля вёскі Каптаруны Пастаўскага, гара Горад каля вёскі Замасточча Докшыцкага, Святаянская Гара каля вёскі Смаляры Барысаўскага, Дзявочая Гара каля вёскі Дуброва Маладзечанскага раёнаў і г.д. Вогнішчы ладзяць і на высокіх гарадзішчах: Грэск Слуцкага, Маскавічы і Пусташкі Браслаўскага, Латыгава Верхнядзвінскага раёнаў, і нават на курганных могільніках, як у вёсцы Старына Ушацкага раёна. Святаянскімі лічацца крыніцы каля вёсак Чарневічы, Бабруйшчына Глыбоцкага, Любча Барысаўскага, Кракотка Слонімскага раёнаў і іншых.
На Купалле i цяпер пакланяюцца сакральным валунам каля вёсак Крамянец Лагойскага, Клінавая Шаркаўшчынскага, Мікулкі Пастаўскага, Воўкаўшчына Мёрскага раёнаў. У вёсцы Суша Лепельскага раёна на выспе сярод балота некалі ляжаў камень, які лічыўся лекавым. Калі дзеці кепска спалі ўначы, капрызілі, на Купалле іх насілі да гэтага каменя.
Каля вёскі Гародня на беразе Бярэзіны Дняпроўскай у сярэдзіне XIX ст. у купальскую ноч збіраліся да каменя, які ляжаў на ўзвышшы, абкапаным канаўкай. На працягу ўсёй ночы таньчылі і спявалі. Паводле тагачасных этнаграфічных запісаў, старажылы ўспаміналі, што «на гэпіым месцы раней адбывалася служэнне паганскім балванам». У 1930-я гг. непадалёкад вёскі Перуноў Мост на Чэрвеншчыне на выспе сярод балота ляжаў вялізны валун. Сюды на Купалле з усяго наваколля, больш як за 10 км, па патаемных сцежках сыходзілася моладзь і ладзіла гулянку на ўсю ноч.
У святочную ноч збіраліся да многіх Чортавых і Перуновых камянёў. Так, у пачатку XX ст. каля вёскі Стары Пагост Мёрскага раёна моладзь скакала праз Чортаў камень. He так даўно хадзілі да Чортавага каменя і на ўзвышшы Груд сярод Пеннага балота каля вёскі Лапухова ў Слонімскім раёне. Паводле аднаго з паданняў, тут была вёска, якую спаліў Змей.
Шмат паданняў гаворыць, што менавіта ў Купальскую ноч выходзяць з зямлі зачараваныя скарбы. Пра Замкавую Гару ў Віцебску
расказвалі, нібыта ў нетрах гары жыла заклятая царэўна. У белым адзенні, асветленая агнём, яна сядзела на залатым троне, а каля ног ляжалі горы золата і дыяментаў. Напярэдадні Купалля царэўна выходзіла з гары і рассыпала вакол сябе дыяменты. Але як толькі да іх дакраналася рука чалавека, яны парахнелі.
Да перыяду летняга сонцастаяння адносіцца свята Пятра і Паўла. Паводле каталіцкага абраду, яно адзначаецца 29 чэр-
Варажба на суджанага (Валожынскі р-н, Мінская вобл.)
веня, а ў праваслаўных свята называецца Пятро, або Пятроўка. і ладзіцца 12 ліпеня.
На думку даследчыкаў, гэты дзень замяніў нейкае язычніцкае свята. Пацверджаннем ёсць звычай, які існаваў яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на тэрыторыі сучаснага Докшыцкага раёна, на водападзеле Нёманскай і Дняпроўскай водных сістэм. На могілках каля вёскі Гняздзілава рэзалі казла, а на гары варылі піва. У гэты ж дзень рэзалі казлоў і на гары каля вёскі Верацейкі. Там жа пяклі мяса, елі самі і яшчэ прадавалі на кірмашы. У фальклоры Святы Пятро надзяляецца рысамі і клопатамі селяніна-земляроба: «Святы Пятро жытцо спяліць», «жыта родзіць», «сярпы востра», налівае «жытцу
КНІГІ ОНЛАЙН
