Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
ядро».
Збор купальскіх зёлак (Любанскір-н, Мінская вобл.)
У легендах гэты святы паказаны як божы служка, які ходзіць па зямлі ў выглядзе жабрака і карае сквапных і глухіх да чужога гора людзей, ён таксама можа «наладзіць надвор’е», разагнаць аблокі. Гэты вобраз сведчыць, што ў часы язычніцтва Святому Пятру адпавядала другое боства, якое спрыяла і дапамагала земляробу ў яго штодзённых справах.
2 жніўня беларусы адзначаюць свята ў гонар Святога Іллі, якое ў народзе называлі Ілля, або Ільлюк. Беларуская міфа-
логія надзяляе гэтага святога функцыямі Перуна — бога навальніцы, гаспадара грому, маланкі і дажджу. Вядома, Пярун быў антаганістам і праціўнікам другога язычніцкага бога — Вялеса. Яшчэ не так даўно падчас пажару ад маланкі людзі станавіліся тварам да агню з абразом Святога Мікалая, займенніка Вялеса. Таксама гэты абраз клалі на накрыўку ад дзяжы і падчас моцнага граду выносілі яе на двор, каб супыніць непагадзь.
Ільін дзень лічыўся каляндарнай мяжой сезонаў. 3 гэтага дня пачыналіся першыя прыкметы восені, ночы рабіліся больш золкімі, a
дні карацейшымі, ападала лісце, сохла трава, халадала вада ў рэках, змяняліся паводзіны звяроў, птушак, насякомых. Сяляне гаварылі: «Прыйшоў Ілля, то і лета няма» або «На Іллю да абеда лета, a па абедзе восень».
У той жа час усе тыя змены, якія сведчаць пра набліжэнне восені, згодна з народнымі вераваннямі адбываюцца па волі ліхіх духаў і розных нячысцікаў. Таму мноства легенд і паданняў распавядаюць пра тое, як Святы Ілля ўступае ў барацьбу з усёй гэтай нечысцю. Пасля Іллі забаранялася купацца ў рэках і азёрах. Лічылі, што з гэтага часу чэрці хаваюцца ад стрэл прарока Іллі ў ваду і могуць зацягнуць чалавека на дно, каб забраць ягоную душу.
На Іллю былі распаўсюджаны калектыўныя трапезы, або братчыны. Яны суправаджаліся ахвярным забіваннем жывёл — быка, цяляці, барана і прыгатаваннем піва. Цудадзейныя якасці прыпісваліся косткам з’едзенай жывёлы, асабліва гэта дапамагала ў паляўнічай справе.
Глава 5
BOCEHb I ЗБОР УРАДЖАЮ
Ужніўні наступае час збору ўраджаю і ўгасання прыроды. Жнівеньскія Спасы, або Іспасы, — старажытныя святы, звязаныя з выспяваннем пладоў і культам урадлівасці. Гэта цэлы комплекс архаічнага ўшанавання дароў прыроды. Хутчэй за ўсё ў язычніцкай рэлігіі Спас увасабляў у сабе не толькі Дух ураджаю, а цалкам верагодна, што ўзначальваў цэлы пантэон Духаў поля, лесу, лугу і г.д. У замовах, абрадавых песнях, маленнях і прашэннях нашы продкі звярталіся непасрэдна да гэтага міфічнага персанажа: «...Святы Спас, спасі нас, спасі нашу душачку!» Сённяшнія Спасаўскія святкі ў беларускім народным календары складаюцца з трох частак, якія адзначаюць па новым стылі 14, 19, 28/29 жніўня.
На Першы Спас, або Мядовы Спас, Макавей паўсюдна ходзяць да культавых крыніц, нясуць туды гародніну, мак, мёд і ўсё гэта асвячаюць там. Зрубы крыніц упрыгожваюць зелянінай, кветкамі і ручнікамі. Прыкладам, шматтысячнае паломніцтва штогод спрадвеку адбывалася да Сіняга калодзежа, або Сіняга ключа, што паблізу вёскі Кліны ў Слаўгарадскім раёне. Некалі каля гэтай крыніцы, якая ўяўляе з сябе невялікае азярцо, скідвалі старое адзенне і апраналі новае. Паломнікі і ў наш час стараюцца тройчы прайсці па ледзяной вадзе туды і назад. Падчас гэтага свята і цяпер шмат людзей збіра10 Зак. 2298 «« 289
Макавей, вёска Рудня Барталамееўская (Чачэрскі р-н, Гомельская вобл. Фота 1990-хгг.)
ецца да Святога калодзежа ў лесе каля вёскі Дарасіно Любанскага раёна. На Макавей раней хадзілі да крыніц і каля вёсак Карытніца Бялыніцкага, Рудня Чэрвенскага, Прудзінкі Верхнядзвінскага раёнаў і іншых.
Спрадвеку нашы продкі надавалі вялікае значэнне маку. На Першы Спас жанчыны гатавалі з новага хлеба праснакі, варэнікі, пірагі з макам. А ўсё таму, што ў традыцыйнай абраднасці мак успрымаўся як ахоўны сродак ад ведзьмакоў і дэманічных істот. Асвечаны мак захоўвалі, як і святую ваду, на працягу ўсяго года. На Тураўшчыне і Гомельшчыне на Макавея макам абсявалі гаспадарчыя пабудовы і хату «ад нябожчыкаў». Гомельскія сяляне пяклі пірагі з асвечаным макам і моркваю, лічылі, што «на Макавея трэба ўволю наесціся маку».
Другі Спас, або Вялікі, Сярэдні, Яблычны, — асноўнае і галоўнае спасаўскае свята ў нашага народа. У гэты дзень катэгарычна забаранялася працаваць. Асвячаюць каля крыніц (цяпер і ў царквах) яблыкі, грушы, мёд, насеннае жыта. 1 толькі пасля асвячэння дазвалялася есці яблыкі і грушы, якія да гэтага часу забаранялі ўжываць. Такое табу асабліва тычылася жанчын. Верылі, што ў жанчыны, якая пакаштуе раней тэрміну яблыкі або грушы, будуць паміраць дзеці. Пра гэта гаворыць і шырока вядомае паданне. Быццам, калі жан-
чына, у якой памерлі дзеці, будзе есці да Яблычнага Спаса садавіну, то на тым свеце ў Спасаў дзень яе дзеткам Бог не дасць «райскіх яблычак», і спашлецца на тое, што ягонае яблычка з’ела маці. А калі жанчына ўсё-такі дапусціла такі грэх, ёй забаранялі есці садавіну на працягу 40 дзён пасля Спаса.
Ад Першага да Другога Спаса пчаляры вымалі з вуллёў запоўненыя рамы з сотамі, частавалі спасаўскім мёдам сваіх знаёмых, сяброў і ўсіх тых, хто заходзіў на свята да іх у двор. Былі ўпэўнены: калі пчаляр не пачастуе суседніх дзетак мёдам, то ў яго «прападуць пчолы». Паводле павер'я, толькі шчодрага пчаляра і ў будучым годзе «Бог надзеліць» багатым медазборам і добрымі пчоламі.
На Другі Спас яшчэ і ў наш час ідуць да крыніц у вёсках Ліпск, Маргавіца і Старая Вілейка Докшыцкага, Майск Бялыніцкага раёнаў. Шмат дзе, асабліва на Палессі, у гэты дзень ходзяць на могілкі і кладуць на магілы сваіх родзічаў яблыкі.
Яблычны Спас, яблыкі на магілах продкаў (Салігорскі р-н., Гомельская вобл.)
Трэці Спас, або Малы, Хлебны, Арэхавы, вызначае заканчэнне асноўных уборачных работ. Па ўсёй Беларусі асвячалі насеннае зерне для пасеву азімых культур. Дзеці збіралі ў лесе грыбы, арэхі, ягады. Палешукі на Хлебны Спас свяцілі разам з жытам пахучыя зёлкі, якія збіралі на лузе і каля рэк, ад чаго свята называюць яшчэ Зельнаю. У гэты час таксама наведвалі прыродныя сакральныя мясціны, дзе адбываюцца маленні, Прыкладам, і ў наш час на Трэці Спас ідуць да крыніцы каля вёскі Карытнае Асіповіцкага раёна, збіраюцца на ўз-
Жніво (гравюра XIXcm.)
горках каля вёсак Будча Ганцавіцкага, Вярховічы і Доўбізна Камянецкага раёнаў.
Жнівень атрымаў сваю назву пераважна ад таго, што ў гэты час прыступаюць да ўборкі жыта, а ўвесь комплекс работ называецца ў нашай мове жніво. Спрадвеку пачатак жніва, як і яго заканчэнне, суправаджаліся земляробчымі абрадамі, якія падзяляюцца на тры часткі: Агледзіны і Пакрыванне поля, Зажынкі іДажынкі.
Абрад Агледзін на пачатку жніва вядомы ва ўсёй Беларусі. Звычайна сам гаспадар абыходзіў вакол поля, зрываўу розных месцах па каласку, вызначаў на смак і цвёрдасць зярняты, прыглядаўся: ці не зрабіла дзе
ведзьма заломы. Потым ён маліўся духам поля і нябесным багам за выспеўшае збожжа, прасіўу іх дазволу на пачатак жніва. Яшчэ ў пачатку XX ст. у сялян Віцебскай і Мінскай губерняў бытаваў абрад Пакрывання поля. Ён заключаўся ў тым, што зранку, да ўсходу сонца, на поле выпраўлялася маладзіца, якая нядаўна выйшла замуж, а з ёю некалькі дзяўчат. Яна нажынала адзін снапок жыта, абмотвала яго кавалкам новага палатна або ручніком, наміткаю і потым падкідала ўверх, прыгаворваючы:
«Пакрыла ніўку На добрую спажыўку, Парадзі, Божа, Наша збожжа!»
Абрад Зажынак пачынаўся ў суботу надвячоркам ці ў нядзелю. Перад гэтым прыбіралі на двары і ў хаце, стол засцілалі белым абрусам, клалі на яго хлеб і соль. Зажынаць ніву ішлі ўтраіх: гаспадыня з дочкамі або нявесткамі. Усе апраналіся ў белае адзенне. Бралі з сабой на ніву хлеб, соль, сыр, грамнічную свечку. Зажынальніца рытуальна віталася з нівай.
Першую зжатую жменю жытнёвых сцяблінак яна скручвала і пападпяразвала. Потым нажаўшы сноп, ставіла яго і казала: «Стаўлю
сноп на сто коп, на тысячу мерак!» Першы сноп лічыўся сімвалам жыватворнай сілы.
Падчас жніва вельмі прымхліва ставіліся да сярпа, які лічыўся магічнай прыладай працы, дзе ўвасаблялася частка жыццёвай сілы самой жняі. Жнеям забаранялася перадаваць серп з руку рукі, утыкаць яго ў зямлю. На працягу ўсяго жніва асцерагаліся заносіць серп удом, каб не наклікаць дождж.
Старадаўняя абрадавая урачыстасць Дажынкі — свята ў гонар заканчэння жніва і ў гонар апошняга снапа. Яго пачыналі на ніве. Да ўзыходу сонца маладзіца ў суправаджэнні дзяўчат нажынала невялікі сноп, з якім у абдымках качаліся па полі, куляліся праз яго. Таксама спляталі дажынкавы вянок і ўпляталі туды буйнейшае калоссе. Каб заручьшца падтрымкай палявых духаў і забяспечыць ураджай на наступны год, рабілі «завіванне барады», ці абрад пад назвай «на бараду Богу»\ пакідалі нязжатымі некалькі каласкоў і звязвалі іх уверсе стужкай ці жытняй саломай.
Дзякуючы такой «барадзе» дзяўчаты варажылі падчас дажынак на будучых мужоў. Яны садзіліся вакол «барады» колам і глядзелі, да каго і хто выпаўзе адтуль. Калі прыпаўзе чарвячок, ды яшчэ «касматы» — чакай багатага мужа, калі ж маленькая казурка — муж будзе бедны, а калі выбежыць павучок, то ісці дзяўчыне замуж за ўдаўца.
Дажынкі ў Шчучынскім р-не. (Гродзенская вобл.) =Н293>=
Дажынкавы сноп аздаблялі і ўсяляк упрыгожвалі. У некаторых мясцінах да снапа прыраблялі рукі, апраналі ў белую кашулю, ягоную вяршыню аздаблялі вянком або пакрывалі наміткай, надзявалі кічку, а бывала проста накрывалі ручніком. Потым сноп урачыста неслі ў хату гаспадара і на час святочнай вячэры ставілі на покуці, a пасля адносілі ў гумно. Часта такі сноп называлі Жытняй Бабай. На Капыльшчыне апошні сноп заносілі яшчэ ў хату да хворых, да цяжарных жанчын і да маладзіц, якія сёлета выйшлі замуж. Тыя ў падзяку павінны былі прапанаваць хлеб і гарэлку. На Дажынкі гатавалі абрадавыя стравы — густую кашу, бліны, масла, сыр, гарэлку. Асаблівая ж увага надавалася дажынкавым песням.
У верасні святкавалі Багач, або Багатнік, Святок, — свята ўраджаю, якое прыпадае на дзень восеньскага сонечнага раўнадзенства (22—23 верасня). Увогуле Багачом вяскоўцы называлі лубку запоўненую зернем «зновагахлеба», у якім стаяла свечка. Жытадля Багача прыносілі па жменьцы ад кожнага гаспадара, воск на свечку таксама збіралі з усёй вёскі. Усёй грамадой, якая ўрачыста несла лубку з жытам і запаленай свечкай, абыходзілі ўсе двары паселішча і вакол статка сялянскай жывёлы. Пасля абраду абыходу вёскі і маленняў лубку адносілі ў якую-небудзь хату і ставілі ў чырвоны кут да наступнага Багачоўскага свята, але кожны год у новага гаспадара. Верылі,
КНІГІ ОНЛАЙН
