Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Сімволіка агню шырока выкарыстоўвалася ў вясельнай і пахавальнай абраднасці. Яшчэ ў канцы XIX ст. на Палессі падчас вяселля шырока бытаваў звычай распальвйння вогнішча пасярод вуліцы ў той момант, калі маладую везлі да царквы. Як патрабавала традыцыя, нявеста павінна была праскочыць праз агонь. Згодна з павер’ямі палешукоў, калі нявеста грэшная, то агонь абавязкова абпаліць яе. У некаторых палескіх вёсках дзейнічалі па-другому: як толькі вяселле ўязджала ў двор, у варотах пачыналі паліць стары саламяны сноп. Такі агонь павінен быў засцерагчы маладых ад ведзьмакоў.
Пры пахаваннях таксама выкарыстоўвалі агонь, яго разводзілі ў магільных ямах. Следам за дамавінай у гаршчку неслі гарачыя вуголлі, якія бралі з печы ў хаце памерлага. Гарпічок з вуголлямі пераварочвалі і ставілі на магілу. Рэліктамі культу агню з’яўляюцца Купальскія вогнішчы і вогнішчы, якія на Вялікдзень раскладалі вакол
о^ЗЗО^
храма і на вуліцах. Хрысціянскія святары стагоддзямі змагаліся з такімі звычкамі, але яны захаваліся да нашых дзён.
Яшчэ не так даўно вялікае значэнне надавалася «жывому агню». У вёсцы Даманавічы каля Князь-возера (Жыценскага або Чырвонага возера) на Палессі ў 1920-я гг. зафіксавалі цікавы звычай. На дваццаць пяты дзень пасля Вялікадня — у Русальчыну сераду — здабывалі жывы агонь. Раней дзеянне адбывалася ў лесе раз на тры гады, потым гэта сталі рабіць штогод у вёсцы. Перад абрадам усе старыя агні тушылі. Выбраныя дагэтуль грамадой пяць паважаных вяскоўцаў бралі камель сухога ясеневага дрэва даўжынёй з сажань і рассякалі яго ўздоўж на пяць калкоў. Адзін з іх прымацоўвалі да пня. Наверсе рабілі ямку і ў яе ставілі другі кол. Потым пачыналі верхнім калом церці па ніжняму. Гэта рабілі два чалавекі, а калі тыя стамляліся, ім на змену прыходзілі другія. Унізе такога прыстасавання клалі сухую траву і бярозавую кару. 3 цягам часу дрэва пачынала курэць. Удалае здабыванне агню лічылася адзнакай урадлівага года. Кожная сям’я запальвала ясеневую лучыну ад рассечанага кала і несла дадому, дзе разводзілі новы агонь.
Здабыванне жывога агню на Палессі (рэканструкцыя акадэміка Б. Рыбакова па дадзеных археолага А. Ляўданскага)
3 культам агню і з культам продкаў звязаны вельмі архаічны абрад «Свяча», або Братчына, Канун, галоўным сакральным аб’ектам якога з’яўляецца калектыўная свечка. Важнай адзнакай гэтага абраду з’яўлялася тое, што кожны ўдзельнік «Свячы» ахвяраваў на яе воск і збожжа. 3 прыходам хрысціянства да свечкі сталі далучаць яшчэ і абраз. Таму пазнейшая «Свяча» стала яскрава спалучаць дахрысціянскія ўяўленні і рытуальныя дзеянні з народным культам святых. Абрад адбываўся ў розныя поры года і ў многіх выпадках быў прымеркаваны да пэўнага святога — ахоўніка вёскі.
Гэты абрад месцамі яшчэ існуе на ўсходзе беларускай этнічнай тэрыторыі. Ён складаўся з сукання вялікай свечкі, калектыўнага малення і агульнага застолля ў складчыну. Напрыклад, у Краснапольскім раёне зробленую свячу ставілі пад абразом у севалку з аўсом ці жытам. Потым гэта зерне выкарыстоўвалі падчас сяўбы. Запрашалі святара, які служыў малебен і акрапляў святой вадой усю гаспадарку. Потым папа праводзілі і толькі тады склікалі за стол. Абрад адпраўляўся цэлай вёскай ці асобнымі групамі людзей: удовамі, дзяўчатамі, халасцякамі, старцамі і іншымі. Свяча штогод пераносілася з хаты ў хату і так, пакуль не абыходзіла ўсю вёску. Вытокі такой з’явы ў старажытным язычніцкім звычаі: братчыне — святочным застоллі яе сяброў з элементамі ахвярапрынашэння.
Васковая свяча ў гэтым абрадзе мае антрапаморфную форму. Бывалі выпадкі, калі зверху прымацоўвалі дадатковыя свечкі, якія нагадваюць рукі. Свячу апраналі ў спецыяльна пашытае адзенне, абвязвалі стужкамі. Стужкі, што пабылі на свячы, лічыліся гаючымі, імі потым перавязвалі хворыя месцы на целе. У некаторых вёсках са свячой хадзілі па дварах, і кожны гаспадар прымацоўваў да яе свой кавалак воску, а калі яна набірала вагу да аднаго-двух пудоў, то яе ахвяравалі ў царкву. Але перад гэтым верхавіну свячы зразалі, a потым ад яе пачыналі нарошчваць новую свечку. У вёсцы Наркі Чэрыкаўскага раёна свячу і цяпер носяць хрэсным ходам з той хаты, дзе яна стаяла год, на крынійу. Гэта адбываецца на другі дзень пасля свята Пятра і Паўла — 13 ліпеня. Потым свячу вяртаюць у вёску і перадаюць на год у другую хату.
У розныя поры года нашы продкі ладзілі так званае Свята Піва, падчас якога ўсёй грамадой варылі традыцыйны сакральны напой з соладу, вады і хмелю. Півам, як і другімі алкагольнымі напоямі, адзначалі пачатак ворыва і збор ураджаю, хрэсьбіны і памінальныя дні, пэўныя дні хрысціянскіх святых — ахоўнікаў вёскі і шматлікія каляндарныя святы. Піва таксама варылі, каб засцерагчыся ад пошасці, пры пераходзе ў новы дом і г.д. Прычым працэс прыгатавання піва быў абумоўлены рознымі правіламі, у залежнасці ад таго, дзеля якой мэты яго варылі. Звычайна гэта давяралі вельмі паважаным людзям. Невыкананне пэўных умоў варкі і піцця піва магло прынесці няшчасце, хваробы, псоту маладых на вяселлі. Месца прыгатавання таксама мела сакральны характар. Піва варылі на гары, беразе ракі, каля маста, храма, могілак. Падчас варкі спявалі абрадавыя песш.
Вядома, што ў савецкія часы ўлады ўсяляк змагаліся са Святам Піва. Так, у 1957 годзе падчас святкаваня Піва ў вёсцы Стараселле 332
Бялыніцкага раёна міліцыянты разагналі ўсіх удзельнікаў, а траіх арыштавалі, суд прызначыў ім год турэмнага зняволення. Пасля такога гвалту ў многіх вёсках старадаўні абрад пачынаў знікаць.
У вёсцы Кукарава Бярэзінскага раёна яшчэ на памяці старажылаў такі звычай: калі іх хлопцы ішлі на Свята Піва ў суседнюю вёску Пагост, то мераліся сілай — па чарзе неслі на руках мясцовы камень Пястун. Перамагаў той, хто на большую адлегласць пранясе камень. Калі вярталіся ў сваю вёску, паўтаралі спаборніцтва і вярталі камень на месца.
Рэліктавым звычаем нашай культуры з’яўляецца рытуальнае змаганне паміж двумя родавымі, тэрытарыяльнымі або сацыяльна-ўзроставымі групамі людзей. Гэта так званыярытуальныя бойкі. Карані такога змагання вельмі архаічныя і бяруць пачатак са старажытных міфаў, дзе ягоныя героі-супернікі заўсёды змагаюцца паміж сабой. Архетыпам падобнай бойкі выступае першапаядынак бога Грымотніка са змеепадобным праціўнікам. Большасць народных паданняў распавядае, што б’юцца супернікі звычайна на мосце, які сімвалізуе памежную зону паміж тым і гэтым светам. Так, у беларускіх казках
Рытуальныя бойкі
герой сустракаецца са Змеем на Калінавым мосце. Паводле міфалагічных уяўленняў, бойкі характэрны і для волатаў — першанасельнікаў нашай зямлі. Яны б’юцца камянямі, каменнымі сякерамі, выдранымі з коранем дубамі, жорнамі. Бойкі адбываюцца праз раку ці балота. Адно з паданняў сцвярджае, што ў вёсцы Каменка Смалявіцкага раёна багатыры гарадзішча Замак біліся з багатырамі Юзэфаўскага замка праз балота, па якім цячэ рака Усяжа.
Шэраг паданняў расказвае пра бойкі вясельных працэсій, якія выпадкова сустракаюцца і не жадаюць саступаць адзш аднаму да-
рогу. Часта распавядаюць і пра двубоі жаніхоў. Пра курганны могільнік каля вёскі Мялешкавічы Мазырскага раёна занатавана паданне, паводле якога адна пара маладых ехала ад вянца, а другая пад вянец. Калі яны сустрэліся, то ніхто не хацеў саступаць дарогу. Завязалася бойка, і абедзве пары маладых былі забітыя. Нібыта мясцовыя курганы гэта і ёсць магілы маладых.
У некаторых паданнях пра сакральныя камяні прысутнічае матыў бойкі двух правадыроў перад бітвай. У вёсцы Дулебы Бярэзінскага раёна пра камяні пад назвай Кумар і Гуд некалі расказвалі, што ў гэтай мясцовасці жыў мірны народ дулы. Аднойчы правадыр гэтага роду Кумар раніцай выйшаў з хаты і ўбачыў на зямлі сляды ад колаў. Праз нейкі час адбылося нашэсце другога народу, якім кіраваў Гуд. Апошні выклікаў Кумара на двубой і адсёк яму галаву. У тую ж хвіліну абодва правадыры скамянелі. У вёсцы Сяменчыцы Стаўбцоўскага раёна адно з паданняў пра Чортаў Камень гаворыць, што некалі каля яго біліся два военачальнікі, а суддзі сядзелі на камяні. Пра камень Вор каля вёскі Суткава Смаргонскага раёна расказвалі, што на ім былі бітыя 12 хлопчыкаў для таго, каб памяталі пра мяжу паміж землямі памешчыка Букатага і манастырскай.
Рытуальныя бойкі ў значнай ступені былі прымеркаваны да каляндарных святаў. У 1870-я гг. у наваколлі Бягомля Докшыцкага раёна падчас восеньскага памінання продкаўу сялянскіх хатах пасля традыцыйнага застолля пачыналі жартам біцца качанамі і храпкамі капусты. Пасля гэтага спявалі песні і ладзілі танцы з маскарадамі. У сярэдзіне XX ст. на Ільінскім свяце ў лесе каля крыніцы паблізу вёскі Стайкі Ушацкага раёна дзяўчаты вадзілі карагоды, а хлопцы мерыліся сілай і біліся каламі.
Таксама вядома, што на Радаўніцу, дзе-нідзе ў Беларусі, пасля абеду паміж хлопчыкамі ладзіліся рытуальныя бойкі. Падобныя бойкі адбываліся і на масленіцу — памежны час пераходу ад зімы да вясны. Сёняшняя гульня ў снежкі на гэта свята з’яўляецца рэліктам старадаўняй рытуальнай бойкі.
У час вясенне-летніх гулянняў існавала пэўнае супрацьстаянне дзяўчат і хлопцаў, жанчын і мужчын. Напрыклад, Тройцу дзяўчаты і жанчыны святкавалі звычайна дзе-небудзь на ўзгорку за вёскай, a калі 'уды з’яўляліся мужчыны, то з іх зрывалі шапкі і маглі нават кінуць іх у вогнішча. Паколькі бойкі ў значнай ступені прымеркаваны да каляндарных свят, то адсюль невыпадковым з’яўляецца тое, што на Бабруйшчыне такія святы разам з кірмашамі ў народзе атрымалі назву Чупрыннікі — ад таго, што падчас бойкі адзін аднаго цягалі за чупрыны.
Вельмі архаічнай формай рытуальных дзеянняў з’яўляюцца
танцы, скокі, карагоды. Яны ўваходзілі ў склад большасці абрадаў і
былі строга рэгламентаваны. Танец, скокі і карагод падчас абрадавага дзеяння нельга было спыняць, пакуль не канчалася песня, пад якую іх пачыналі. Карагоды характэрны найбольш для вясновых і летніх свят. Прыказка гаворыць: «дзе карагод ходзіць, там жыта родзіць!» Заўсёды таньчылі пры знішчэнні абрадавых пудзіл, калі іх палілі ў агні ці тапілі ў вадзе. Танчылі і вакол купальскага вогнішча, і
пасля першага выгану скаціны. На Палессі, калі садзілі капусту і цыбулю, жанчыны скакалі ўздоўж градак.
КНІГІ ОНЛАЙН
