Язычніцтва старажытных беларусаў
Людміла Дучыц, Ірына Клімковіч
Выдавец: Харвест
Памер: 368с.
Мінск 2014
Вялікая ўвага надавалася рытуальным скокам на вяселлі. Пасля таго, як каравай пасадзілі ў печ, родныя жаніха і нявесты скакалі з хлебнай лапатай, стукалі ёй аб пол і столь. Калі вымалі каравай, таксама скакалі. Танчылі і скакалі ў шлюбную ноч. На Палессі сваты скакалі па лавах і сталах, білі гаршчкі. Такімі разгульнымі паводзінамі яны «дапа-
магалі поспеху справы». На наступны дзень, калі
Выява магічных танцаў на бранзалетахнаручах XII—XIII cm.
нявеста аказвалася «чэснай», то ўсе прысутныя білі посуд і скакалі на чарапках.
Царква ў павучаннях супраць язычніцтва яшчэ ў пачатку XX ст. ганьбіла скокі і карагоды, лічыла іх грахом і патрабавала за іх пакарання. Адсюль невыпадковыя і сюжэты легендаў, дзе паходжанне некаторых азёр і балот тлумачыцца тым, што Бог пакараў людзей за «пацехі са скокамі», у выніку чаго храм, дом, палац або карчма праваліліся, а на іх месцы ўтварыліся возера ці балота. На Вілейшчыне расказвалі, што некалі каля дарогі з мястэчка Рэчкі ў фальварак Орпы стаяла карчма. Аднойчы на ўсяночную перад святой нядзеляй людзі замест храма пайшлі на гулянку ў карчму. Тады зямля паглынула будынак разам з людзьмі, і ўтварылася возера. Падобнае паданнеў 1920-я гг. зафіксавана і пра азярко каля вёскі Леснікі Лагойскага раёна. Гаварылі, што на месцы возера стаяў дом, дзе аднойчы ў суботу перад Вялікаднем сабралася моладзь і таньчыла да раніцы, замест таго, каб пайсці ў храм. За такі грэх будынак праваліўся, і з’явілася азярко.
Са своеасаблівых архаічных звычаяў пачыналася ворыва. У гэты дзень араты старанна мыўся, апранаў чыстую бялізну і кашулю, каб будучае збожжа было чыстым ад пустазелля. На Гарадзеншчыне
Палатно «на смерць», вёска Хваенск (Жыткавіцкі р-н, Гомельская вобл.)
Абрад «Пахаванне стралы», вёска Стаўбун (Веткаўскі р-н., Гомельская вобл.)
яшчэ напачатку XX ст. перад валамі слалі велікодны абрус, а саміх валоў і саху крапілі вадохрышчанскай вадой. Таксама вакол валоў абносілі асвечаны хлеб і давалі яго з’есці. Араты з сабой у поле браў вялікі кавалак хлеба, якіляжаўтам цэлы дзень, аў вечары прыносіў яго дахаты. Потым такі хлеб аддавалі жабракам. На Віцебшчыне араты перад выхадам у поле павінен быў пабіць цешчу і цесця.
Да рэліктавых з’яў адносіцца рытуальны крадзеж. Выкрадзенае ў рытуальных мэтах выступае як ахвяра іншасвету. Напярэдадні Новага году існаваў звычай красці не толькі рэчы, але нават скаціну, асабліва ў людзей, набліжаных да сферы «чужога»: чужынцаў, святароў, рамеснікаў. На наступны дзень крадзенае вярталі, а гаспадар у падзяку павінен быў пачаставаць «злодзея». Надзейным сродкам для вывядзення жамяры ў хаце лічылася зямля, якую скралі дзеці з першай вясенняй баразны.
Цікавы звычай рытуальнага крадзяжу на Уздзвіжанне існаваў у мястэчку Пагост каля Турава. Напярэдадні кірмашу моладзь дзівачыла ў начным — спальвалі шапкі на вогнішчах, абразалі цуглі на конях, кралі трубы, каб адпалохаць ваўкоў і інш. Тым, хто дзівачыў, на наступны дзень на кірмашы дазвалялася красці, асабліва шапкі. 12 3ак. 2298 337
Згодна з павер’ямі, шапка сімвалізуе самога чалавека, а яе адсутнасць набліжае яго да прадстаўнікоў тагасвету. Так што, скрадзеныя шапкі на свяце замянялі пастушкам спаленыя імі шапкі напярэдадні і выступалі як ахвяраванне таму свету.
3 архаічных часоў шырока вядомы абрад перапякання дзіцяці. Раней ён праводзіўся даволі часта і над большасцю нованароджаных. Пазней такі абрад ладзіўся толькі над хворымі і слабымі ад нараджэння дзецьмі. Каб знішчыць хваробу, іх тройчы засоўвалі на
Абрад «Перапяканне дзіцёнка» (малюнак-рэканструкцыя)
хлебнай лапаце ў цёплую печ. У такіх вёсках Палесся, як Тонеж, Стадолічы Лельчыцкага раёна і іншых да нашага часу захаваўся падобны звычай. Паводле этнаграфічных апісанняў XIX ст., бабка-знахарка да ўзыходу сонца прыносіла ваду з трох калодзежаў і замешвала ў ёй цеста. Потым на хлебнай лапаце засоўвала яго ў печ і пякла хлеб. Пасля таго, як гатовы хлеб быў выцягнуты з печы, яна клікала маці з хворым дзіцёнкам. Тая саджала на гэту ж хлебную
лапату сваё немаўля, абмывала яго вадой, якой дагэтуль абмазвалі хлеб і рабіла выгляд, што збіраецца пасадзіць яго ў печ. У гэты ж момант іншыя жанчыны адчынялі дзверы і здымалі дзіця з лапаты. Але
^ЗЗв^»
этнографы зафіксавалі шэраг выпадкаў, калі дзіця па-сапраўднаму
на імгненне засоўвалі ў печ на лапаце і пры гэтым прамаўлялі за-
мовы. Сэнс такога звычаю азначаў, што дзіцёнка вярталі ў чэрэва маці, якое замяняла печ, каб ён нарадзіўся наноў моцным і здаровым.
Практычна ва ўсіх выпадках жыцця да нашых дзён выкарыстоўваюцца замовы — рытмічна створаныя моўныя формулы, якім надаецца сіла магічнага ўздзеяння. Замовамі валодалі не толькі знахары, але і простыя людзі. Рознага кшталту заклінанні выразалі на костках, драўляных вырабах. Напрыклад, шэраг замоў ад няшчасцяў і хвароб выразаны на костках жывёл, якія знойдзены пры археалагічных раскопках на гарадзішчы каля вёскі Маскавічы на Браслаўшчыне. Надпісы зроблены рунічным дэградзіраваным пісьмом поствікінгаўскага часу, і таму дакладна прачытаць іх цяжка, але падобныя заклінанні ёсць на драўляных стрыжнях і на надмагільных камянях у Скандынавіі.
Ёсць замовы-звароты, замовыпросьбы, замовы-пажаданні. I ў наш час некаторыя бабулькі моляць не Бога, a кажуць: «Неба высокае! Сонца яснае! Дай мне здаровічка, сілачкі перажыць гэта...» На Падняпроўі некалі звярталіся да крыніцы з просьбай: «Вадзіца, царыца, ачышчальніца наша! Бяжыш ты памхам, па балотам, ачышчаеш карэнне, каменне — ачысцімаё цела грэшнае ад усялякай сквернасці!»
Найбольш распаўсюджаны шматлікія лекавыя замовы. Часам у замовах спасы-
лаюцца на продкаў, якія забяспечваюць здароўе.
3 пашырэннем хрысціянства форма замоў трохі памянялася, перад іх пачат-
Рытуальная лялька зязюлі для абраду «Хрышчэнне і пахаванне зязюлі»
кам з’явіўся малітоўны ўступ. Заканчваюцца замовы так званай «закрэпкай» або «замком». Напрыклад, да адной з крыніц у Пухавіцкім раёне людзі звяртаюцца за агульнай дапамогай і ў такім выпадкупрамаўляюць:
«Крыніца, ты Таццяна!
Вада твая, Улляна,
Дапамажы мне з усіх чатырох старон, Зусходу, захаду, поўначы, поўдня! Дапамажы мне на доўгія лета!
1 дапамажы ўсёй нашай Беларусі!»
ПАСЛЯСЛОУЕ
Далёка не кожная еўрапейская краіна захавала да сёння ў жывым побыце столькі легенд і паданняў, звычаяў і абрадаў, прымавак, прыказак і песень, як Беларусь. Старажытныя вераванні беларусаў праіснавалі многія тысячагоддзі і некаторыя з іх дайшлі да нашага часу. Архаічны светапогляд і рэлігійныя культы прынята абазначаць агульным тэрмінам «язычніцтва».
Гэта тэрмін багаслоўскага паходжання азначае ў асноўным ідалапаклонства або шматбожжа. Як правіла, навукоўцы пазбягаюць выкарыстоўваць тэрмін «язычніцтва» з-за нявызначанасці і разнастайнасці сэнсаў і аддаюць перавагу больш дакладным азначэнням. Прыкладам, такім, як політэізм, шаманізм, татэмізм, анімізм і г.д. Сёння царкоўнаславянскае слова «язычніцтва» ў навуковай літаратуры замяняецца тэрмінам «этнічная рэлігія». Для этнічнай рэлігіі старажытных беларусаў характэрна вера ў існаванне духаў, цудадзейную сілу, роднасць паміж людзьмі і пэўнымі відамі жывёл, раслін, культ продкаў і іншае. Чалавечы вобраз надаваўся не толькі боствам і духам, але і ўсяму космасу.
Зямля нашымі продкамі ўяўлялася жывой істотай жаночага роду, якая апладняецца, зацяжарвае і дае новы ўраджай. Яна «адмыкаецца» ўвесну і «замыкаецца» ўвосень. Паводле міфалагічных уяўленняў нашых продкаў, узнікненне рэк і балот узыходзіць да часоў першастварэння, да якога спрычыніліся Бог, Чорт ці архаічны Волат — персанажы дахрысціянскага паходжання. Бог лічыўся стваральнікам усяго жывога, бацькам усіх астатніх бостваў. Чорт быў ліхім духам, які супрацьстаяў Богу. Волат — першапродак велізарных памераў і сілы.
Неба нашы прашчуры ўяўлялі, як аграмадную паўсферычную столь са срэбра, шкла ці ўвогуле лёду. Уваходам на неба лічылася тое месца, дзе ўзыходзіць сонца. А само сонца ўспрымалі за вялікае вогнішча, якое ўдзень сагравае неба, а месяц — за начное свяціла. Зоркі лічыліся дзецьмі Маці-Сонца і Бацькі-Месяца, або наадварот, Сонца выступала ў ролі жаніха, а Месяц — нявесты. Таксама думалі, што кожны чалавек мае сваю асобную зорку — духа-ахоўніка. Верылі, што з’яўленне маланкі, грому і дажджузалежыць ад барацьбы
двух бостваў: верхняга — Грымотніка (Перуна) і ніжняга, які бярэ выгляд Змея. Вецер быў прыстанкам духаў і дэманаў. З’яўленне расы на зямлі — вынік апладняючых дзеянняў бога Ярылы.
У міфах беларусаў стварэнне мужчыны папярэднічала стварэнню жанчыны. У вобразе мужчыны прасочваюцца сакральныя функцыі першатворцы. Жанчыне ж належыць галоўная роля ў захаванні традыцый ва ўсіх сферах жыцця. 3 сённяшніх аскепкаў старажытных міфаў ясна праглядаецца вера ў існаванне душы — пэўнай субстанцыі, якая знаходзіцца ў сярэдзіне чалавека і забяспечвае ямужыццё. Душу, яшчэ ва ўлонні маці, у чалавека ўкладае Бог. На працягу жыцця развіваецца і ягоная душа. Асноўнымі стадыямі чалавечага жыцця лічылася нараджэнне, вяселле і смерць.
Усе гэтыя моманты мелі парадак дзеянняў і былі прапісаны звычаямі продкаў. У светапоглядзе беларусаў нават не было паслясмяротнага знікнення. Смерць успрымалася як пераход у іншы свет — краіну нябожчыкаў. У пахавальным абрадзе адлюстравалася цэласная сістэма ідэалагічных уяўленняў.
Напярэдадні прыняцця хрысціянства ў нашых продкаў склалася ўстойлівая рэлігійная сістэма, дзе за кожным боствам замацаваліся пэўныя функцыі. Мужчынскімі боствамі былі Пярун, Вялес, Дажбог, Ярыла і іншыя. Асабліва вылучаліся Пярун, Вялес і Ярыла. Пярун — бог грому і маланкі, прадстаўнік верхняга ўзроўню, a таксама апякун вайсковай справы. Вялес асацыіраваўся з ніжнім светам, быў богам памерлых і смерці, апроч гэтага ён адказваў за гаспадарку і дабрабыт, апекаваўся магіяй і чараўніцтвам. Ярыла быў богам урадлівасці, або сонечным боствам. Пасля прыняцця хрысціянства Перуна замяніў Святы Ілля, Вялеса — Святы Мікалай, а Ярылу — Святы Юр’я.
Сярод жаночых бостваў вылучаецца Мокаш — багіня зямлі і ўраджаю. Яна лічылася жонкай Перуна. У хрысціянскія часы яе замяніла Святая Параскева. Апроч Мокашы ў фальклоры згадваюцца такія жаночыя боствы, якЛадаі Лёля, Маланкаі Цёця. Мару, Марэну або Мажану — адзін з самых загадкавых персанажаў нашай міфалогіі, нярэдка адносілі да нячысцікаў. Тым не менш, яна магла быць рэліктам некалі адзінага старадаўняга жаночага боства — Вялікай Багіні, адказнай за жыццё і смерйь на зямлі
КНІГІ ОНЛАЙН
