Еўфрасіння Полацкая
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Полымя
Памер: 272с.
Мінск 2000
Флатылія з мошчамі прайшла па Дняпры ад Кіева да Оршы 695 вёрстаў, і паўсюль яе су- стракалі сціжмы вернікаў. Асабліва маляўніча гэта выглядала ўначы, калі на берагах, ля самай вады, гарэлі зыркія вогнішчы, параходы мігцелі сотнямі агеньчыкаў свечак, якія адбіваліся ў люстрах капліцы, а на вяршыні фок-слямгі флаг- манскага карабля ззяў крыж.
У гарадах Любечы, Рэчыцы, Рагачове, Ста- рым Быхаве, Магілёве і Оршы флатылія спы- нялася і адпраўляліся ўрачыстыя набажэнствы, якія збіралі велізарную колькасць багамольцаў і паломнікаў з усяго Прыдняпроўя. 3 Оршы да роднага Полацка мошчы святой падарожнічалі сухазем’ем. Пад перазвон усіх гарадскіх званоў
Трапар — кароткі царкоўны спеў у гонар свята або святога.
рэліквію змясцілі спачатку ў катэдральным Мі- калаеўскім саборы. 22 траўня па дарозе ў Спа- са-Еўфрасіннеўскі манастыр урачыстая працэсія расцягнулася на дзве вярсты.
Аб тым, якое значэнне надавалі пераносу мошчаў святой Еўфрасінні царскія ўлады, свед- чыць удзел у хросным ходзе вялікага князя Кан- станціна, які прадстаўляў самога імператара, a таксама каралевы Грэцыі Вольгі Канстанці- наўны і вялікай княгіні Елізаветы Фёдараўны, роднай сястры царыцы.
У змураваным некалі на заказ ігуменні Еў- фрасінні Спаса-Праабражэнскім храме святыню змясцілі ў кіпарысавай рацы, абкладзенай срэб- рам, аздобленай пазлачонымі чаканнымі барэль- ефамі, а таксама эмалевымі выявамі крыжоў і арнаментаў. Рака была зробленая ў візантыйскім стылі на добраахвотныя ахвяраванні вернікаў і каштавала велізарныя на той час грошы — 12 тысяч рублёў.
Так, 23 траўня 1910 года, у дзень памяці свя- той Еўфрасінні, яе мошчы вярнуліся ў Спасаўскі манастыр.
Да ўрачыстай падзеі гарадское царкоўнае брацтва выдала «Путеводнтель по городу По- лоцку». Сярод змешчаных у гэтым даведніку разнастайных звестак знаходзім і паведамленні пра дзейнасць на радзіме асветніцы Спаса-Еў- фрасіннеўскага жаночага епархіяльнага вучы- лішча і самога царкоўнага брацтва ў імя святога Мікалая і найпадобнейшай Еўфрасінні, што пра-
цягвала дабрачынныя традыцыі падзвіжніцы, утрымліваючы жаночую багадзельню і дзіцячы сіроцкі прытулак, на карысць якога і быў вы- пушчаны «Путеводнтель».
Тады ж у полацкай друкарні X. Клячко выйшаў таксама прымеркаваны да пераносу мошчаў кароткі гістарычны нарыс «Мннувшее н настояіцее г. Полоцка». Яго аўтар Н. Зорын скарыстаўся выпадкам, каб нагадаць землякам пра занядбанне Сафійскага сабора, дзе некалі жыла святая: «Суровый упрек несется к нам с высот Верхнего замка от храма св. Софнн Премудростн Божьей. Печальный, обезглав- ленный стнхней, почтн оставленный н полуза- бытый (службы в нем совершаются только в теченне одного мая месяца), разрушенный бес- пошддным временем — этот храм, дорогое со- кровшце н сердце древнего Полоцка, теперь с находяіцнмнся вокруг него развалннамн когда-то краснвого н велнчественного здання, пронзводнт самое тяжелое впечатленне на наблюдателя н вызывает краску стыда н чувство горькой обнды...»
Звычайна мошчы святых выяўляюць цуда- дзейную сілу. Пра адно з дзівосаў, што адбылося падчас перамосу мошчаў Еўфрасінні, пакінулі звесткі полацкі краязнаўца, сябра Віцебскай ву- чонай архіўнай камісіі Н. Кайгародаў і старэйшы лекар Полацкага кадэцкага корпуса, доктар ме- дыцыны А. Мансветаў. Паводле іх, у Спа-
саўскім манастыры жыла чарніца, якая цяжка хварэла на верад страўніка і так знясілела, што ўжо амаль не падымалася з ложка. Доктар стра- ціў усялякую надзею выратаваць хворую; яе цела было ў пролежнях, а боль сунімалі наркотыкамі.
Калі ў манастыр прыбылі мошчы Еўфрасінні, іх спачатку паставілі ва Узвіжанскай царкве. Па ўсяночнай вернікі стварылі да рэліквіі велізарную чаргу. Манастырскія сёстры, выконваючы просьбу хворай, прывялі яе ў храм і ўзнялі на памост, дзе яна прыхінулася на рэліквіі і паца- лавала руку святой Еўфрасінні. Пасля гэтага ма- нашка адчула такі прыліў сіл, што здолела пад- няцца і ісці без усякай дапамогі. Назаўтра у час чарговага візіту да хворай доктар Мансветаў су- стрэў пацыентку на двары, прычым яна ўжо не мела ніякіх відочных прыкмет немачы. Доктар прызнаецца, што ў гэтым выпадку сустрэўся са з’яваю, якая выходзіць за межы людскога ра- зумення.
Манастырская хроніка тых часоў, на жаль, не захавалася. Магчыма, Еўфрасіння працягвала чыніць дзівосы, але ўжо з непазбежнасцю чор- най навальнічнай хмары насоўвалася іншая эпо- ха. XX стагоддзе наканавала святыні не спакой, а пакуты.
Пасля бальшавіцкага перавароту 1917 года, калі пачалася бязлітасная вайна супроць рэлігіі, святыя мясціны і рэліквіі зазналі на сабе вар-
варства і здзекі новай улады. Драма не абмінула і Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра.
Люты 1919-га. Народны камісарыят юсты- цыі РСФСР выдае пастанову аб арганізаваным ускрыцці мошчаў цудатворцаў па ўсёй краіне. Выкананне бязбожнага рашэння затрымліваецца толькі з прычыны грамадзянскай вайны.
У 1922 годзе адбылося злачыннае ўскрыццё дамавіны з мошчамі святой Еўфрасінні. У фондах Полацкага гістарычна-археалагічнага запаведні- ка захаваліся дакументы, што распавядаюць пра гэтае блюзнерства.
ПРОТОКОЛ
вскрытйя й освйдетельствованйя мош,ей Ефро- сйнйй комйссйей, выделенной согласно поста- новленйю Полойкого уездйсполкома, утвержден- ному губйсполкомом, состоявшегося 13 мая 1922 г. в гор. Полоцке в Спасо-Ефроснньевском монастыре
Прнсутствовалн: от уезднсполкома т. Хомяков, от укома т. Лейман, от Союза Молодежн т. Пяс- кунов, от женотдела т. Барановская, от уездздрава доктор Ленсквй, ученый-археолог Дейннс, пред- ставнтеля красноармейскнх частей н представятелн духовенства — свяшенннкя Черепннн, Покров- скнй, нгуменья Елена, казначей обцшны Ксуннна Ларнса, монахпнн, представнтелн веруюшнх, город- ского населення н крестьян.
В 14 час. коллектнвно, в прнсутствнн вышепе-
речнсленных н членов комнссян уезднсполкома т. Ткачева, начальннка н военкома 43-х полоцкнх ком. курсов т. Фабрнцнуса, военкома 41-го полка, т. Дмнтрнева, представнтеля губотдела юстнцнн т. Шефкуна, члена губнсполкома т. Грнгорьева, представнтеля губполнтуправлення т. Секса, вра- чей: Ленского, Хрнстенсена, Лундберга, ученого-ар- хеолога Дейннса, нгуменьн н монахннь монастыря; последняе прнступнлн к освобожденню мошей от облачення.
По наружному внду в гробу лежнт нечто нме- юшее форму человека. По снятнн застежек н схнмьн, нзготовленной в 1910 г., обнажается другая одеж- да — мантня. Фягура лежнт в голубом шелковом ваточннке, вндны сложенные накрест рукн, в крас- ных ватных перчатках. Ногн обуты в красные шел- ковые туфлн. Голова завернута — сначала ватный чехол розово-полосатого шелка, затем парчовый кол- пак н красно-шелковый чехол.
Под снятой одеждой находнтся хнтон, шелковый, лнлового цвета. Вся фнгура обложена — по заяв- ленню монахннь, во нзбежаняе тряскн прн перевоз- ке — парчовымн скуфьямн н разнымн частямн цер- ковных одежд. По снятнн шелковой сорочкн найдена запнска современного пронсхождення, подпнсанная яереем Клавднем. Кроме того, найдены четкн (ян- тарные), по заявленню монахннь, прнвезенные с моіцамн нз Нерусалнма. Нз-под сорочкн обнажается костяк, завернутый в шелковые лс' куты. Череп без волос вплотную прнложен к туловншу, но с ннм не связан. Грудная клетка нзломана, кое-где на остатках ребер сохраннлнсь заплесневшне н мумнфнцнро- вавшнеся частн мышечной тканн н кожн. Часть ребер провалнлась внутрь н подперта какнм-то матерналом,
no развертываннн оказавшнмся частямн парчовых облаченнй. На реплнку одного нз прнсутствуюіцнх «Развязывайте скорее» монахння Неоннла заявляет: «Не торопнтесь, вас больше ждалн», другая заяв- ляет: «Тут ннчего нет, одне косточкн». Свяіценннк Пестман, оттнснутый прнсутствуюшнмн в сторону, настанвает на своем праве быть впередн н удовлет- воряется.
Заключенйе врачебно-научной экспертйзы
Доктор Хрнстенсен устанавлнвает, что череп от- делен от туловнша вследствне разрушення связоч- ного аппарата; разрушення связочного аппарата — от тлення. В середнне череп пустой. Лнцевая сторона черепа замазана какой-то мастнкой давнего пронс- хождення в областн глаз, век н верхней челюстн, по предположенпю врачей — с целью туалета, дабы сгладнть непрнятное впечатленне н прндать форму лнцу. Больше мастнкн ннгде не замечается. На груд- ной клетке местамн покрытая плесенью незначн- тельно высохшая кожа. На суставах сухожнлня му- мнфнцнровалнсь н связывают некоторые суставы. По мненню врачебной экспертпзы, все костн прн- надлежат одному трупу; волос ннгде нет. Зубы нме- ются лншь только в верхней челюстн. Труп мумн- фнцнровался вследствне благопрнятных почвенных условнй. Давность мумнфнцнрованного трупа уста- новнть невозможно, но науке нзвестно, что прн бла- гопрнятных почвенных условнях трупы сохраняются от 10 до 1000 лет, постепенно подвергаясь разру- шенню. С указанным мненнем согласны н вполне солндарны врачн Лянсберг, Калашннков н Ленскнй.
Ученый-археолог Дейннс счнтает, что труп плохо сохраннлся, так как он ввдел н более хорошо со- храннвшнеся мумнн егнпетского пронсхождення. Возможно, что последнне более сохраннлнсь вслед- ствне нскусственной мумнфнкацнн, тогда как этот труп подвергался мумнфнкацнн почвенной.
Крест, надетый на костях, недавнего пронсхож- дення; в разные моменты пронзведены фотографн- ческне сннмкн фотографамн Бермантом н Соло- вейчнком.
Подпйсй председателя
й чденов комйссйй
Текст запйскй йерея Кдавдйя, найденной прй вскрытйй «мотей» Евфросйнйй Полоцкой
Ея рубашка без нужды от тела не отннмается, кроме когда потребуется отнятне частнц ее тела, только тогда развернуть ея. А для просушкн тела не нужно развертывать, так как воздух пройдет сквозь ея.
Мы не дерзалн ннкогда раскрывать святое тело препод[обной] матер[н] нашей Ефроснннн, только тогда, когда свндетельствовалн ея.
Нер[ей ] Клавдйй
Пасля ўскрыцця мошчы адправілі на атэіс- тычную выставу ў Маскву, адтуль — у Віцебск, дзе іх дэманстравалі ў мясцовым краязнаўчым музеі. За год да гэтага ў Спаса-Еўфрасіннеўскім манастыры былі рэквізаваныя ўсе каштоўнасці і сярод іх срэбная рака, у якой ляжала святыня.
У нямецкую акупацыю, калі зноў былі адчы- неныя храмы і адноўленыя манастыры, віцябляне перанеслі нятленныя мошчы з музея ў Свята- Пакроўскую царкву. 23 кастрычніка 1943 года яны ўрачыста вярнуліся ў Полацк. Рабілася гэта з дазволу і з дапамогаю акупацыйных улад: рэ- ліквію суправаджаў прадстаўнік штандарткамен- датуры, у дзень прыбыцця цягніка з мошчамі ў горадзе адмянілі каменданцкую гадзіну. (Было б, вядома, наіўна казаць, што акупанты клапа- ціліся пра беларускую культуру — яны мелі свой разлік.)
КНІГІ ОНЛАЙН
