Еўфрасіння Полацкая
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Полымя
Памер: 272с.
Мінск 2000
Непасрэдны ўдзельнік тых падзей літаратар і дзеяч паваеннай беларускай эміграцыі Юры Стукаліч (Юрка Віцьбіч) у сваёй выдадзенай у Нью-Йорку ў 1975 годзе кнізе «Мы дойдзем!» прыгадваў:
«Познім вечарам з Віцебска ў Полацк прый- шоў вагон з мошчамі св. Еўфрасінні. Нягледзячы на каменданцкую гадзіну, калі жыхарам забара- нялася выходзіць на вуліцу, камендант Полацка дазволіў двум святарам і чатыром міранам, паміж імі быў і я... праводзіць мошчы з чыгуначнай станцыі ў сабор св. Сафіі.
Ужо была ноч, калі мы з цяжкасцямі ўсклалі старадаўнюю дубовую дамавіну-калоду на за- сланую дыванамі фурманку.
Наперадзе і пазадзі нас ішлі па двух нямецкіх салдат, якія ні то сачылі за намі, каб мы не зрабілі нейкай дыверсіі, ні то ахоўвалі нас ад сустрэчных немцаў. Мы ішлі за фурманкай і
спявалі сціхіру: «Весяліся, манастыр Спасаў, і светла лікуй, зямля Полацкая».
Наступным днём адбылося перанясенне мошчаў з Сафійскага сабора ў царкву Спаса... Фронт знаходзіўся за 36 кіламетраў ад Полацка на станцыі Дрэтунь. Таму спачатку камендант дазволіў, каб працэсія складалася з пару дзесят- каў асоб... пазней пагадзіўся на болып колькас- ную працэсію. Замест шматлікіх святароў ішлі ў сваіх пасхальных рызах толькі айцы Антоній і Мадэст. Невялічкі дзявочы хор Сафійскага сабора спяваў «Сёння святло красуецца стара- жытны горад Полацак».
Вернікаў, нават у паўразбураным вайной По- лацку, сабралося больш чым меркавалася, між імі шлі я і мая маці, якая час ад часу шаптала:
— Дазволіў Гасподзь і мне грэшнай спада- рожнічаць Табе, слаўная маці нашая Еўфрасін- ня...
Калі мы дайшлі да манастыра, у каторым не званілі званы, бо іх разбілі бальшавікі, то паба- чылі, што па старадаўняму беларускаму звычаю дарожку да царквы Спаса выслалі льняною тка- нінаю, а насустрач нам выйшлі манашкі Еўпрак- сія і Леаніла. Іх падтрымоўвалі пад рукі, а яны з слязьмі... галасілі:
— Дамоў варочаешся, нашая маці ігумення. Дзякуем табе, Госпадзі Ісусе Хрысце, што даз- воліў нам дажыць да гэтага радавання...»
3 таго часу мошчы святой Еўфрасінні спа- чываюць у Спасаўскім храме.
ПАТРОНКА БЕЛАРУСІ
жо неўзабаве пасля смерці найпа- добнейшай Еўфрасінні ў гонар яе былі складзеныя трапар і сціхіра. Канцом таго самага XII стагоддзя датуецца і стварэнне яе «Жыція».
Гэта магло адбыцца толькі пры ўмове далучэння полацкай ігуменні да ліку святых.
Палачане прызналі сваю асветніцу святой і пачалі шанаваць яе восем стагоддзяў таму. Тымі часамі кананізацыя на ўсходнеславянскіх землях,
як і наогул у праваслаўі, адбывалася досыць прос- та і залежала найперш ад мясцовага епіскапа. У гэтым акце ўвасаблялася агульная думка клера і вернікаў. Няма сумненняў, што ацэнка палачанамі жыцця і подзвігаў Еўфрасінні была аднадушнаю. Аўтар «Жыція», сам палачанін, выказаў яе ў натхнёным хваласпеве, якім скончыў свой твор: «Якою мовай, братове, уславіць мне светлую па- мяць найблажэннейшай нявесты Хрыстовай Еўфрасінні! Была яна памочніца пакрыўджаным,
зажураным суцяшэнне, распранутым адзенне, хворым наведванне ці, проста кажучы,— для ўсіх была ўсім. Еўфрасіння сэрца сваё паіла Божаю мудрасцю. Еўфрасіння -— неўвядальная кветка райскага саду. Еўфрасіння — арол, што, лунаю- чы ў небе, праляцеў ад захаду да ўсходу, як пра- мень сонечны, прасвятліўшы зямлю Полацкую. Тым жа, братове, пахваляецца Селунь аб святым Дзімітрыі, а Вышгарад — пакутнікамі Барысам
і Глебам; я ж пахваляюся: шчасны ты, горадзе Полацку, што ўзрасціў парастак такі — найпа- добнейшую Еўфрасінню».
Прызнанне святасці князёўны-ігуменні магло адбыпца ўжо пры полацкім епіскапе Дыянісіі (каля 1166—1182). За святую ўважалі Еўфрасінню і ў Ерусаліме. Невыпадкова ж, ратуючыся ад сара- цынаў, праваслаўныя манахі вынеслі з сабою са Святой Зямлі і мошчы славутай палачанкі.
Цягам колькіх стагоддзяў найпадобнейшая Еўфрасіння лічылася мясцовай святой. Але Полацк да сярэдзіны XVI стагоддзя быў галоўным духоўным асяродкам беларускіх зямель, і культ князёўны-ігуменні пашыраўся па ўсёй Беларусі. 1 Іаступова святая Еўфрасіння зрабілася ў свядо- масці вернікаў нябеснаю заступніцай — патронкаю не толькі I Іолацка, але і ўсёй Бацькаўшчыны.
Вызначыць, калі гэта адбылося, наўрад маг- чыма. Аднак неабходна зазначыць, што на ролю апекуноў-патронаў Беларусі прэтэндавалі і ін- шыя святыя — Казімір, Параскева Полацкая. Культ св. Казіміра сёння пашыраны пераважна сярод беларусаў-католікаў на Віленшчыне і ў прылеглых раёнах Рэспублікі Беларусь. Што да шанавання святой Параскевы Полацкай, дык пасля скасавання Уніі яе культ намаганнямі Рус- кай праваслаўнай царквы быў перанесены на свя- тую Параскеву Пятніцу. Польскія ўлады да 1939 года намагаліся пашырыць на заходнебе- ларускіх землях культ святога пакутніка Андрэя Баболі.
Сцвярджэнню полацкай асветніцы як нябес- най апякункі Бацькаўшчыны спрыяла нацыя- нальнае адраджэнне пачатку XX стагоддзя. Га- зета «Крывічанін» у 1918 годзе пісала: «Ня ўсім ведама, што патронкай Беларусі зьяўляецца сьв. Еўфрасіньня-Прадслава княжна Полацкая, ігу- меня манастыра сьв. Спаса...»
Менавіта нацыянальнай прыналежнасцю найпадобнейшай Еўфрасінні тлумачыцца, чаму яе доўга не шанавалі як святую суседнія з бела- русамі народы. Нягледзячы на тое што ў Кіе- ва-Пячорскай лаўры спачывалі яе мошчы, культ Еўфрасінні быў амаль невядомы і на Украіне. Полацкую падзвіжніцу прыгадвалі адно ў агуль- ным набажэнстве 28 жніўня і на другім тыдні вялікага посту разам з іншымі святымі, мошчы якіх былі ў дальняй Феадосіевай пячоры.
У Маскоўскай дзяржаве ніякага культу святой Еўфрасінні да XVI стагоддзя не існа- вала, бо на гэтых землях яна ўспрымалася як чужая. Святасць полацкай ігуменні прызнаная толькі на Маскоўскім саборы 1547 года, Ka- Ai яе жыціе ўпісалі ў «Чэцці-Мінеі» на 23 траўня. Гэта было зроблена найперш таму, што Масковія ўзмацняла свае агрэсіўныя дзе- янні на заходняй мяжы і стварала ім ідэала- гічнае забеспячэнне.
Адмысловую адправу расійскага ўкладу ў го- нар св. Еўфрасінні зацвердзілі адно ў 1893 годзе, а праз сем гадоў іераманах Нікадзім напісаў ака-
фіст*. Позняе пашырэнне культу полацкай свя- той у Рускай праваслаўнай царкве звязанае з тым, што, як ужо адзначалася, найпадобнейшую Еўфрасінню шанавалі уніяты. Варожасцю цар- скіх улад да уніі, якая захоўвала нацыянальную самабытнасць беларусаў, тлумачыцца, пэўна, і знікненне створанага ў 1839 годзе беларускім мастаком Токаравым родам з Бешанковічаў аб- раза Еўфрасінні, прызначанага для полацкага Сафійскага сабора. На абразе, які апісвае ў сваёй кнізе «Святая Еўфрасіння-Прадслава, патронка Беларусі» айцец, Леў Гарошка, святая была намаляваная на поўны рост, у левай руцэ трымала крыж, а праваю паказвала на карону і мантыю — знакі княжацкай ўлады.
Дарэчы, выяву полацкай падзвіжніцы можна ўбачыць не толькі на шматлікіх праваслаўных абразах, але і на размалёўках падземнай царквы Звеставання, ў Кіева-Пячорскай лаўры, на фрэсках кіеўскага Уладзімірскага сабора (аўтар В. Васняцоў).
Прамільгнуўшыя ў друку на пачатку нашага стагоддзя звесткі, што Еўфрасіння Полацкая была кананізаваная папам Грыгорыем X на дру- гім Ліёнскім саборы ў 1274 годзе, не пацвярджа- юцца дакументальна. Тым не менш паводле ве-
Малітоўна-ўсхвальны спеў у гонар Хрыста, Бага- родзіцы і святых, які ўсе прысутныя выконваюць стоячы.
кавой традыцыі Еўфрасінню ўважае святою і каталіцкая царква. У сучасных літургічных вы- даннях для католікаў усходняга абраду (уніятаў) яна ўпісаная ў календары на сваім месцы.
Такім чынам, сёння найпадобнейшую Еўфра- сінню разам з праваслаўнымі беларусамі глыбока шануюць іх браты-католікі. Патронка Беларусі дае духоўную падтрымку і нашым суайчыннікам далёка за межамі Бацькаўшчыны. У 1946 годзе беларусы, што апынуліся ўлагеры перамешчаных асоб у нямецкім горадзе Рэгенсбургу, практычна за адзін месяц збудавалі сабе праваслаўны храм, прысвяціўшы яго святой Еўфрасінні. Пры цар- кве быў створаны хор, якім кіраваў выдатны кампазітар, аўтар музыкі да беларускага духоў- нага гімна «Магутны Божа» Мікола Равенскі. Беларускі праваслаўны прыход св. Еўфрасінні дзейнічае і ў Лондане.
Першым беларускім праваслаўным храмам у Паўночнай Амерыцы стала царква Еўфрасінні Полацкай у канадскім горадзе Таронта. Наба- жэнства ў ёй упершыню адбылося 25 сакавіка 1950 года, у дзень абвяшчэння незалежнай Бе- ларускай Народнай Рэспублікі. Паблізу Нью- РІорка, у горадзе Саўт-Рывэр, штат Нью- Джэрсі, знаходзіцца яшчэ адна беларуская цар- ква ў гонар Еўфрасінні.
Сёння, калі паміж католікамі і праваслаўнымі на Беларусі часам узнікаюць непаразуменні, агульная для вернікаў гэтых канфесій святая — Еўфрасіння Полацкая як бы закліканая паяднаць
іх, прынесці ўсім мір, згоду і ўзаемапавагу. У зацверджанай папам «Малітве за Беларускі на- род» гаворыцца: «Цябе, Прачыстая Багародзіца і наша нябесная Маці, просім: прычыніся за намі, а ты, святая Еўфрасіння Полацкая — патронка Беларусі, ды ўсе святыя заступнікі Беларускага народу, апякуйцеся намі, каб мы сталіся народам святым, што выконвае волю Божую і сваё пас- ланство, каб прычыніліся да агульнага дабра тут, на зямлі, а ў прышлым жыцці атрымалі вечнае шчасце, і Табе, прадвечнаму Валадару, прыно- сілі славу, чэсць і паклон на векі вечныя. Амін».
Дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай святкуецца 23 траўня (5 чэрвеня н. стылю).
Дзеля больш глыбокага шанавання нябеснай заступніцы Беларусі рада Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына» ў 1997 годзе звярнулася да ўрада краіны з прапановаю надаць Дню па- мяці святой Еўфрасінні статус агульнадзяржаў- нага свята.
ВАБІЦЬ ВОБРАЗ АСВЕТНІЦЫ
езвычайны лёс Еўфрасінні, яе ду- хоўныя подзвігі і самаадданае слу- жэнне роднай зямлі, якія ўзнялі знакамітую палачанку над сваёй эпохай, зрабіўшы яе святой патрон-
каю Беларусі, ужо не адно дзесяцігоддзе пры- цягваюць увагу гісторыкаў, літаратараў, маста-
коў, кампазітараў...
I Іісьменніца Вольга Іпатава стварыла вобраз асветніцы ў гістарычнай аповесці «Прадслава», дзе жыццё нашай суайчынніцы паказана на ас- новедзі яе драматычнага часу. 3 полацкай кня- зёўнай-ігуменняй сустракаюцца чытачы рамана Таісы Бондар «Спакуса». Цікавы экскурс у По- лацк XII стагоддзя зрабіў у рамане «Святыя грэшнікі» Алесь Асіпенка. Еўфрасінні і яе су- часнікам дойліду Іаану і майстру-ювеліру Лазару Богшу прысвяцілі свае вершы, паэмы, апавядан- ні Ларыса Геніюш, Наталля Арсеннева, Алесь Разанаў, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Ірына Багдановіч, Сяргей Сокалаў-Воюш, Алег Мінкін, Пятро Ламан, Навум Гальпяровіч, Сяр- гей Тарасаў, Леанід Дранько-Майсюк...
КНІГІ ОНЛАЙН
