Еўфрасіння Полацкая
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Полымя
Памер: 272с.
Мінск 2000
сімвалічным вяртанні святыні падтрымаў у снежні 1992 года Першы сход беларусаў блізкага замежжа. Арганізатарам сходу было
Згуртаванне беларусаў свету (ЗБС) «Баць- каўшчына» — грамадская арганізацыя, адным з галоўных накірункаў дзейнасці якой з’яўляецца вяртанне Беларусі яе нацыянальных скарбаў.
Менавіта «Бацькаўшчына» і ўзяла на сябе высакародны і няпросты абавязак выканаць волю беларускай грамады і стварыць крыж па вобразу і падабенству страчанай святыні най- падобнейшай Еўфрасінні. Гэты адказны і скла- даны заказ Згуртаванне даручыла вядомаму бе- ларускаму мастаку-ювеліру Міколу Кузьмічу. Распачатая праца была падтрыманая дзяржа- вай і атрымала блаславенне мітрапаліта Мін- скага і Слуцкага, патрыяршага экзарха ўсяе Бе- ларусі Філарэта. Для дапамогі мастаку ЗБС стварыла навукова-грамадскую раду, зацвер- дзіўшы навуковым кіраўніком праекта доктара гістарычных навук, прызнанага спецыяліста ў гісторыі Полацкага княства Георгія Штыхава. Каштоўныя кансультацыі сучасны пераемнік майстра Богшы атрымліваў ад вядомых мас- коўскіх спецыялістаў дактароў гістарычных на- вук Таццяны Макаравай і Леаніда Аляксеева.
«Бацькаўшчына» звярнулася да прадпры- мальнікаў і грамадскасці з заклікам далучыцца да адраджэння вобраза Жыватворнага крыжа полацкай князёўны-ігуменні і Спаса-Еўфрасін- неўскага манастыра, дзе захоўвалася святыня. Увасабленню ідэі спрыялі беларусы з іншых краін. Сярод тых, хто зрабіў значны ўклад,— нашы суайчыннікі Анатоль Лук’янчык з ЗША
і Мікола Сулкоўскі з Расіі. Найбольш сродкаў выдаткаваў на праект прадпрымальнік беларус- кага паходжання з сібірскага горада Сургута Анатоль Сілівончык. Шмат сіл і энергіі ўклалі ў адраджэнне вобраза Крыжа старшыня праў- лення сумеснага прадпрыемства «Міжнародны цэнтр прадпрымальнікаў беларускай дыяспары» Барыс Стук, першы старшыня рады Згуртаван- ня беларусаў свету Яўген Лецка і яго пераемніца на гэтай пасадзе Ганна Сурмач. Свой уклад унес- ла і дзяржава. Яна выдзеліла частку каштоўных металаў і самацветы на аздабленне Крыжа. Была арганізаваная ахова мастака і майстэрні.
Пяць гадоў доўжылася ахвярная праца. Майстар Мікола Кузьміч здзейсніў сапраўдны навуковы і творчы подзвіг, здолеўшы адрадзіць страчаную восем стагоддзяў таму тэхніку пера- гародкавай эмалі. У выніку намаганняў Беларус- кага экзархата Крыж, створаны на ўзор і пада- бенства ўзвіжальнага крыжа святой Еўфрасінні, мае ўсе тыя хрысціянскія рэліквіі, якія знаходзі- ліся ў яго старажытным правобразе. Таму можна сцвярджаць, што Беларусь атрымала не проста выдатны твор мастацтва, але і неацэнную сакральную каштоўнасць.
27 верасня 1997 года на свята Узвіжання вобраз узвіжальнага Крыжа святой Еўфрасінні быў урачыста вернуты ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр, a 6 снежня хросны ход перанёс яго на спрадвечнае месца старажытнай святыні — у збудаваны на заказ полацкай асветніцы Спа-
саўскі храм. Ва ўрачыстасцях з гэтай нагоды разам з палачанамі ўдзельнічала група паломні- каў са Згуртавання беларусаў свету і Міжнарод- нага дабрачыннага фонду Жыватворнага Крыжа святой Еўфрасінні Полацкай, галоўная мэта якога — спрыянне адраджэнню духоўнасці і нацыянальнай культуры як падмурка сучаснай беларускай дзяржаўнасці.
Напярэдадні вяртання вобраза святыні ў старажытную царкву Спаса Рада «Бацькаў- шчыны» прыняла заяву, дзе гаварылася: «Верым, што адроджаны Крыж будзе ўмацоў- ваць нашу веру, уваскрашаць памяць, яднаць беларусаў незалежна ад іх канфесіі і палітычных поглядаў і дапаможа нам пабудаваць свабодны і заможны Беларускі Дом».
ПРА ШТО МАЎЧЫЦЬ «ЖЫЦІЕ»
ўфрасіння, як і іншыя ўсходнесла- вянскія падзвіжнікі, ніколі не губ- ляла сувязей з народам, была яму настаўніцай і суддзёй.
Створанае паводле канонаў
свайго жанру «Жыціе» маўчыць пра драматыч-
ныя падзеі, якія ў той час адбываліся на зямлі
нашых продкаў. Але асветніца, несумненна, была іх чыннай удзельніцаю і амаль паўстагоддзя іс- тотна ўплывала на палітыку Полацка.
Незалежнае Полацкае княства ў XII стагод-
дзі ўступіла ў заканамерны працэс феадальнага драблення на паасобныя ўдзелы: Менскі, Друц- кі, Ізяслаўскі, Віцебскі, Лагойскі... У іх валада- рылі сыны Усяслава і іх нашчадкі, якія вялі між сабою зацятую барацьбу за полацкі пасад. Сярод іх вылучаўся менскі князь Глеб Усяславіч, што працяглы час даволі паспяхова ваяваў з Уладзі- мірам Манамахам, але ўсё ж быў пераможаны і ў 1119 годзе памёр (відаць, не сваёй смерцю) у Кіеве.
У юнацтве Еўфрасіння была сведкаю паходу на Полацкую зямлю, арганізаванага наступнікам Манамаха, вялікім кіеўскім князем Мсціславам. Тады, у 1127 годзе, аб’яднаныя сілы васьмі кня- зёў да Полацка не дайшлі, але палачане выму- шаны былі прагнаць свайго князя Давыда з сы- намі і прыняць, напэўна, больш дагоднага Кіеву Барыса Усяславіча. Праз два гады пасля гэтага Рагвалодавічы адмаўляюцца ісці на полаўцаў, і Мсціслаў высылае непакорных князёў у Візан- тыю.
Падчас высылкі Рагвалодавічаў ігумення Еўфрасіння заставалася, магчыма, адзінаю прадстаўніцаю полацкай дынастыі на радзіме. Кіеўскія стаўленікі рабавалі краіну, падрываючы эканамічную базу Полацкай зямлі, хадзілі пахо- дамі на яе даннікаў, распраўляліся з прыхільні- камі адпраўленых у Візантыю князёў. Укрыў- шыся за манастырскімі сценамі, асветніца была своеасаблівым сцягам змагання палачан за не- залежнасць.
Цяжка меркаваць, ці брала Еўфрасіння не- пасрэдны ўдзел у вечавых сходах, але яе ўздзе- янне на веча было вельмі значным. Праз яго ігумення ўплывала не толькі на запрашэнне ў Полацк князёў, але і на прызначэнне епіскапаў, бо веча павінна было ўхваліць прапанаваную кіеўскім мітрапалітам кандыдатуру.
Думаецца, менавіта са згоды Еўфрасінні, a можа, і за яе наказам у 1132 годзе жыхары По- лацка выгналі прысланага з Кіева Святаполка Мсціславіча і абвясцілі сваім князем Васільку Святаславіча з дынастыі Рагвалодавічаў, які та- емна вярнуўся з Візантыі або нейкім чынам здо- леў пазбегнуць высылкі. «Полочане же рекше: «лншается нас» н выгнаша Святополка, а Ва- снлка посадшпа Святославнча»,— паведамляе пра гэтыя падзеі летапіс.
У якасці міратворыцы магла выступіць князёўна-ігумення і ў 1137 годзе, калі паўз По- лацк праходзіў з дружынаю на Пскоў асуджа- ны наўгародцамі на выгнанне князь Усевалад Мсціславіч, сын таго самага Мсціслава, што высылаў Рагвалодавічаў у Візантыю. Полацкі валадар Васілька меў дастаткова сіл, каб па- квітацца з сынам за жорсткасць бацькі, але замест гэтага зычліва правёў Усевалада праз свае воласці і прысягнуў забыцца на даўнюю варажнечу. Наўрад ці без удзелу Еўфрасінні, якая імкнулася спыніць спадчынную варо- жасць Рагвалодавічаў і нашчадкаў Яраслава Мудрага, абышоўся і шлюб дачкі полацкага
князя Васількі з сынам прыязна прынятага ім Усевалада.
Надзеленая не толькі ясным розумам, але і моцнай воляй і рашучасцю, Еўфрасіння мела вялікую вагу ў вырашэнні палітычных пытан- няў і надалей. Яна не магла стаяць убаку ад падзей 1151 года, калі полацкае веча адмовіла ў даверы князю Рагвалоду-Васілю і запрасіла з Менска Расціслава Глебавіча. Праз восем гадоў палачане зноў прынялі да сябе Рагвало- да, што пачаў барацьбу з менскімі Глебаві- чамі. Пра гэта падрабязна апавядае Кіеўскі летапіс. Мы даведваемся, што ў Полацку «бысть мятеж велнк ... мнозн бо хотяху Рог- волода». У горадзе ўзнікла змова супраць Расціслава. «Князе нашь,— пісалі палачане да Рагвалода,— согрешнлн есмь к Богу н к тебе, оже вестахом на тя без внны н жнзнь твою всю разграбнхом н твоея дружнны, а са- мого емше выдахом тя Глебовнчем на велнкую муку. Да еіце ныне помянешн всего того, нже створнхом свонм безумнем, н хрест к нам целуешн, то мы людне твое, а ты есн нашь князь, а Ростнслава тн емшн вдамы в руче [захапіўшы, аддамо табе ў рукі], а еже хоіцешн, то створншн ему...»
Замах на Расціслава прызначылі на дзень святога Пятра, калі князя можна было выклікаць на братчыну ля царквы (старой) Багародзіцы. Аднак папярэджаны некім князь прыехаў, ап- рануўшы пад святочнае адзенне кальчугу і
ўзяўшы з сабой вялікую ахову. На наступны дзень яго прыхільнікаў пазбавілі на вечы, а сам Расціслаў з дружынаю ўцёк і «многа зла створн волостн Полотьской, воюя н скоты н челядь».
Аўтарытэт, што мела тады князёўна-ігумен- ня, дазваляе прылічыць яе да магчымых аўтараў ліста князю Рагвалоду-Васілю.
У тагачаснай складанай палітычнай сітуацыі Полацк спачатку ўваходзіць у саюз са Смален- скам, потым змагаецца супроць нядаўніх хаўрус- нікаў з дапамогаю дружын чарнігаўскіх князёў. Усобіцы працягваюцца з пераменным поспехам. Вялікіх ахвяр каштавала ў 1162 годзе бітва Раг- валода з Валадаром. Пад 1167 годам летапіс па- ведамляе, што менскаму князю Валадару ўдалося ненадоўга захапіць Полацк.
Патрыётка сваёй зямлі, Еўфрасіння не магла не прымаць усіх яе нягод блізка да сэрца. «Жы- ціе» кажа, што яна «нн хотяше вндетн ннкого же котораюіцася [у стане варожасці]: ні князя co князем, нн боярн с боярнном, нн служаннна co служаннном — но всех хотяше нметн, яко еднну душю».
У апошнія гады жыцця асветніцы ў Полацку княжыў Усяслаў Васількавіч. Еўфрасіння параў- ноўвала гэтага князя са сваім славутым дзедам, яго аднайменнікам. Лёгка здагадацца, што параўнанне было не на карысць Усяслава 11. I ўсё ж яму, пэўна, не без дапамогі князёўны-ігу- менні, удаецца прыцішыць міжусобныя спрэчкі Рагвалодавічаў (у канцы княжання Усяслава
Васількавіча шэсць полацкіх князёў бралі ўдзел у паходзе на Друцк, дзе сядзеў смаленскі стаўле- нік).
Магчыма, адносны спакой у Полацкай зямлі таксама паўплываў на рашэнне Еўфрасінні зра- біць падарожжа ў Ерусалім.
Асветніца добра разумела, што замірэнне гэ- тае часовае і на змену яму прыйдуць новыя бра- тазабойчыя войны, вынікі якіх могуць быць ка- тастрафічнымі. Мы ўжо адзначалі тоеснасць ідэй знакамітай палачанкі і аўтара «Слова пра паход Ігаравы».
Князевы міжусобіцы — згуба для нас ад паганых. Казаць стаў брат брату: гэта маё і тое ж маё! Яраслаўле і ўсе ўнукі Усяслаў- левы! Апусціце ўжо сцягі свае! Пахавайце мячы свае пашчарбаныя! Вы бо сваімі нязгодамі пачалі на- водзіць паганых на Рускую зямлю, на надзел Усяслава, ад чаго і насілле пайшло ад зямлі Палавецкай*.
Паміж смерцю асветніцы і нараджэннем вы- датнага твора нашай старажытнай літаратуры мі- нула каля дваццаці гадоў, але мы маем поўнае права сцвярджаць, то такія думкі маглі належаць і Еўфрасінні.
КНІГІ ОНЛАЙН
