Еўфрасіння Полацкая
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Полымя
Памер: 272с.
Мінск 2000
вайны разам з іншымі найкаштоўнейшымі му- зейнымі экспанатамі ляжаў крыж Еўфрасінні Полацкай. Згодна афіцыйнай версіі, адтуль у 1941 годзе яго выкралі фашысцкія захопнікі.
Але ці так было ў сапраўднасці? Магілёў жа знаходзіўся за паўтысячы кіламетраў ад дзяр- жаўнай мяжы, і час дазваляў правесці эвакуацыю скарбаў. Гэта і нарадзіла чуткі, што рэліквія па- ехала ў гады ваеннага ліхалецця на ўсход.
Такім размовам спрыяла і тое, што і афі- цыйныя ўлады, і гэтак званыя кампетэнтныя органы чамусьці пазбягалі расследавання або праводзілі яго таемна, не паведамляючы вы- нікаў.
У 60-я гады Магілёўскі абласны музей звярнуўся з запытам наконт лёсу крыжа ў Эр- мітаж. Адтуль прыйшоў не падмацаваны ніякімі дакументамі адказ, што крыж Еўфрасінні По- лацкай трапіў у зборы мільянераў Морганаў і знаходзіцца ў Нью-Йорку.
Праз нейкі час гэтая заблытаная гісторыя пры- цягнула ўвагу вядомых вучоных, супрацоўнікаў Акадэміі навук БССР літаратуразнаўца Адама Мальдзіса і археолага Георгія Штыхава. Вынікам іх паездкі ў Магілёў стаў зварот да найвышэйшых рэспубліканскіх інстанцый, пасля чаго названых ву- чоных, а таксама дырэктара абласнога музея I. Скварцова і былога дырэктара I. Мігуліна вы- клікаў да сябе тагачасны намеснік старшыні Прэ- зідыума Вярхоўнага Савета Беларусі I. Клімаў, які
ўзначальваў Рэспубліканскае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.
Як прыгадвае Скварцоў, размова адбывалася прыкладна ў такім тоне:
«Клімаў: Что вам нужно?
Скварцоў: Мне лнчно ннчего не нужно. Пропалн ценнейшне белорусскне релнквнн, но нмн ннкто не ннтересуется.
Клімаў: Какне у вас есть документы?»
Дырэктар музея працягнуў чыноўніку адказ з Эрмітажа пра знаходжанне крыжа ў калекцыі Морганаў. Прачытаўшы паперыну, Клімаў па- вярнуўся да I. Мігуліна, які быў дырэктарам Магілёўскага музея напярэдадні вайны: «Ну, расскажн, старнк...»
I той падзяліўся ўспамінамі, як у першыя дні вайны яго ўзялі ў апалчэнне, a 29 чэрвеня 1941 года ён з двума такімі самымі апалчэнцамі апынуўся каля горада Бялынічы, дзе яны рэк- візавалі коней і вярнуліся ў Магілёў. Там ён прыйшоў у абласны ваенкамат і запатрабаваў транспарт для эвакуацыі свайго музея, але нічога не дасягнуў і заняўся эвакуацыяй жонкі і дзяцей. На станцыях з вагонаў нікога не выпускалі, і пра ўзяцце Магілёва немцамі Мігулін даведаўся толькі на пятнаццатыя суткі.
Клімаў паспачуваў, зазначыўшы, што і сам ведае, як цяжка было праводзіць эвакуацыю. Гутарка скончылася перадачаю яму копіі акта аб стратах абласнога музея ў выніку нямецкай аку- пацыі.
Пра гэта ў артыкуле «Таямніца крыжа» ў 1990 годзе расказаў на старонках газеты «Со- ветская Белоруссня» супрацоўнік Магілёўскага абласнога аддзялення Беларускага фонду куль- туры В. Юшкевіч. Ён падае і вышэйназваны акт, які з прычыны яго важнасці для пошукаў страчаных нацыянальных каштоўнасцей прыво- дзім цалкам.
АКТ
22.ХІІ.1944 года гор. Могйлев
Мы, ннжеподпнсавшнеся, комнссня в составе 3-х человек: днректора музея тов. Мнгулнна Нвана Сергеевнча, учнтеля Мог. педучнлнша тов. Авсеен- кова Вячеслава Дмнтрневнча н ннженера Мог. обл. к-ры промбанка тов. Кроера Сергея Мнтрофановнча с участнем эксперта-свндетеля художннка г. Могн- лева тов. Пономарева Владнмнра Александровнча составнлн настояіцнй акт об ушербе, прнчнненном немецко-фашнстскнмн захватчнкамн н нх сообіцнн- камн Могнлевскому областному государственному нсторнческому музею, находяшемуся в г. Могнлеве по ул. Ленннской.
Сожжено н разграблено немецкнмн оккупантамн в 1941 году. Перечень отдельных вндов разрушен- ного, уннчтоженного, расхніценного н поврежденно- го нмуіцества:
№ пп
Внды нмуіцества (по номенклатуре)
Еднннца нзмерення
К-во полностью разрушен- ного, уннчто- женного, расхтцен- ного
Стонмость прнчннен- ного уіцерба (в руб.)
1.
Археологнчес-
Предм.
500
2.000.000
кая коллек-
цня каменных
оруднй н предметов
матернальной
культуры
2.
Собранне бе- лорусскнх ру-
Экз.
175
3.000.000
копнсных н
старопечатных кннг н грамот
3.
Нумнзматн-
Монет
18 000
1.500.000
ческая кол-
лекцня
4.
Коллекцня
Предм.
280
1.000.000
холодного н
огнестрельного
оружня X— XIV вв. н
др. доспехов н вооруження
,о. С £ =
Внды нмуіцества (по номенклатуре)
Еднннца нзмерення
К-во полностью разрушен- ного, уннчто- женного, расхшцен- ного
Стонмость прнчннен- ного уіцерба (в руб.)
5.
Коллекцня образцов ху- дожественной работы по дереву бело- русскнх мас- теров XVI— XVIII вв.
Предм.
120
3.000.000
6.
Коллекцня художеств. фарфоровых нзделнй XVIII — XIX вв.
170
500.000
7.
РІсторнческая бнблнотека
Томов
1200
500.000
8.
Рнзы, оклады н др. церков- ная н бытовая утварь XIV— XVIII вв. Ху- дожеств. работы мест- ных мастеров
Предм.
1900
10.000.000
№ пп
Внды нмуіцества (по номенклатуре)
Еднннца нзмерення
К-во полностью разрушен- ного, уннчто- женного, расхніцен- ного
Стонмость прнчннен- ного уіцерба (в руб.)
9.
Коллекцня
Экз.
150
5.000.000
нкон пнсьма
XIII — XVIII вв. Работы бе-
лорусскнх мастеров
10.
Крест Еф- роснньн По-
Шт.
1
6.000.000
лоцкой рабо-
ты внзантнй-
скнх мастеров
11.
Золотой, се-
Шт.
1
1.000.000
ребряный ключ гор. Могнлева ювелнрной
работы XVIII века
12.
«Екатернна Святая» рабо-
Масло
1
5.000.000
ты Боровн-
ковского
13.
«Носнф Об-
«
1
4.000.000
ручннк»
работы его же
№ пп
Внды ммуіцества (по номенклатуре)
Едннмца нзмерення
К-во полностью разрушен- ного, уннчто- женного, расхпіцен- ного
Стонмость прнчннен- ного уш,ерба (в руб.)
14. «Марня» Масло 1 2.000.000
работы его же
15. «Хрнстос» « 1 2.000.000
работы его же
16. «Портрет не- « 1 1.000.000
нзвестной да- мы»
17. «Портрет Зу- « 1 2.000.000
бова» работы
Левнцкого
18. Этнографпчес- 1.500.000
кая кол- лекцня белорусской одежды XVII — XIX вв.
Всего по настояіцему акту: 60.256.876
Паколькі спіс 1944 года быў няпоўны, разам з копіяй акта I. Клімаву ўручылі таксама запіску з пералікам іншых украдзеных з музея рэчаў, сярод якіх былі: срэбная булава караля Польшчы і вялікага князя Літоўскага Жыгімонта Вазы;
дзве срэбныя пячаткі, атрыманыя Магілёвам ра- зам з магдэбургскім правам; срэбная мітра ма- гілёўскага праваслаўнага архіепіскапа Георгія Каніскага; вялікі кантовы срэбны спод з ціснёнымі выявамі сімвалічных сцэн, прысвеча- ных расійскаму цару Аляксею Міхайлавічу; вя- лікі срэбны кубак з партрэтам Пятра I; ужо зга- данае раней слуцкае Евангелле 1582 года; колькі антычных залатых рэчаў (каралі, пярсцёнкі з каштоўнымі камянямі) з раскопкаў Пампеі ды іншыя унікальныя каштоўнасці. У гады вайны з музея зніклі таксама славутыя магілёўскі брацкі абраз з надзвычай багатым акладам і бялыніцкі абраз Божай Маці. Пра гэтыя святыні ўжо не адно дзесяцігоддзе ходзяць упартыя чуткі, што яны закапаныя дзесьці ў Магілёве.
Пасля сустрэчы з I. Клімавым рэспублікан- скія ўлады на ўсе запыты вучоных адказвалі маўчаннем. Лёс нацыянальных скарбаў іх не ці- кавіў. Тады дырэктар музея I. Скварцоў запі- саўся на прыём да начальніка абласнога ўпраў- лення КДБ Дзямідава. Той зацікавіўся і паабя- цаў заняцца справаю пры ўмове, што атрымае каманду з абкама. Але хто і якую каманду даў Дзямідаву, засталося загадкаю, бо яго ў хуткім часе перавялі ў іншы горад.
Цяпер вернемся да падзей пачатку вайны. Усе, хто гаварыў з былым дырэктарам I. Мігу- ліным, звяртаюць увагу на блытаніну ў яго сло- вах. Часам ён сцвярджае наогул, далікатна ка- жучы, малаверагодныя рэчы. Як мы ўжо ведаем,
у першыя дні вайны Мігуліна ўзялі ў апалчэнне. Але ж ён быў інвалід — меў толькі адну руку, прычым левую.
Калі верыць аднарукаму апалчэнцу, у будын- ку абкама ў гады акупацыі стаяла вайсковая част- ка. Доўгі час на пакой-сейф за браніраванымі дзвярыма ніхто не звяртаў увагі, але аднаго разу цікаўны жаўнер знадворку дабраўся па драбінах да закратаванага акна і ўбачыў, што за ім нешта блішчыць. Пасля гэтага немцы нібыта зрэзалі цяжкія дзверы аўтагенам, ашалелі ад ззяння зо- лата, срэбра і каштоўных камянёў і вывезлі ўсё немаведама куды. Такую гісторыю малюе Мі- гулін са слоў нейкіх магілёўцаў, што перажылі акупацыю.
Але ж сотні людзей могуць засведчыць, што старыя браніраваныя дзверы (да таго ж абса- лютна цэлыя) у былым будынку зямельнага бан- ка па вуліцы Міронава, 33 знялі толькі гадоў пяць-шэсць таму, а другія, кратаваныя, па-ра- нейшаму на месцы. Значыцца, версія з акупан- тамі, узброенымі аўтагенам, здымаецца.
На нашу думку, бліжэйшымі да праўды вы- глядаюць паведамленні старых магілёўскіх месцічаў, што ў чэрвені 1941 года ў будынак бан- ка зайшла група людзей у форме НКУС, якія адчынілі пакой-сейф ключом, склалі каштоўнасці ў падрыхтаваныя загадзя мяхі і ад’ехалі ў невя- домым кірунку.
Калі ўсё здарылася менавіта так, тыя энкэ- вэдэшнікі былі 6 яўна задаволеныя, прачытаўшы
ў 1981 годзе ў газеце «Голас Радзімы» (якая, заўважым, выдаецца для замежных беларусаў) навелу Г. Ланеўскага «Украдзены крыж». Дзе- янне ў гэтым творы адбываецца ў чэрвені 41-га. Крыж, вядома, крадуць акупанты, прычым не з асабняка, у якім некалі мясціўся зямельны банк, а з музея, дзе рэліквіі, як даказваюць факты, ужо даўно не было.
Дваццаць пяць гадоў таму Адам Мальдзіс надрукаваў у штотыднёвіку «Літаратура і мас- тацтва» артыкул «Сляды продкаў», выклаўшы там некаторыя з пададзеных раней звестак. Ішла гаворка і пра тое, што след рэліквіі можа знай- сціся за акіянам. Пасля гэтага двое вядомых беларусаў-эмігрантаў Вітаўг Тумаш і Вітаўт Кі- пель ад імя Беларускага інстытута навукі і мас- тацтва ў ЗША звярнуліся да супрацоўнікаў раз- мешчаных у Нью-Йорку Морганаўскіх біблія- тэкі і калекцыі твораў мастацтва.
Спроба даведацца пра лёс крыжа нешта но- вае не дала ніякіх вынікаў. Паведамляючы пра гэта ў друку, доктар Тумаш вельмі слушна за- значыў: дапамагчы ў пошуку магло б абнарода- ванне назваў устаноў і імён асоб, на адказнасці якіх крыж быў напярэдадні вайны. Канчаткова не абвяргаючы і версію захопу рэліквіі немцамі, замежны навуковец лічыць, што ў тых умовах крыж маглі лёгка прыбраць да рук «давераныя» асобы партыі і НКУС. У такім разе ён сапраўды паехаў з Магілёва не на захад, а на ўсход. Аднак жа і такі шлях не выключае магчымасці продажу
КНІГІ ОНЛАЙН
