Еўфрасіння Полацкая
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Полымя
Памер: 272с.
Мінск 2000
*
Празаічны пераклад Янкі Купалы.
АПОШНЯЯ ДАРОГА
а схіле жыцця Еўфрасіння вырашы- ла здзейсніць духоўны подзвіг па-
ломніцтва ў Святую Зямлю. Брат Вячаслаў з іншымі сваякамі і ўсе жыхары Полацка, сабраўшыся ў Спасаўскім манастыры, прасілі ігуменню не па- кідаць іх. Найпадобнейшая суцешыла землякоў,
што паедзе маліцца за іх і за родную зямлю. Як мы ўжо ведаем, у тыя дні Еўфрасіння зрабіла Хрыстовымі нявестамі дзвюх сваіх пляменніц — Вольгу і Кірыану.
Перадаўшы ігуменства малодшай сястры Еў- дакіі, сама Еўфрасіння пачала рыхтавацца да ад'езду. У той час у далёкія вандраванні вы- праўляліся зазвычай — каб пазбегчы безда- рожжа — на пачатку зімы або раннім летам. Вы- ехаўшы з Полацка неўзабаве па Калядах, увесну можна было дасягнуць межаў Візантыі. Відаць, адсвяткаваўшы Нараджэнне Хрыстова, рушылі ў дарогу і полацкія паломнікі.
Еўфрасінню суправаджалі стрыечная сястра Еўпраксія і брат Давыд. Спачатку падарожнікі, напэўна, ехалі па рэках на санях, а потым част- кова сухазем’ем, часткова вадою, пераадольва- ючы за дзень 30—40 вёрстаў. Паўсюль ва ўсходнеславянскіх княствах славутую палачанку чакаў гасцінны прыём. На сваім шляху яна мела сустрэчу з візантыйскім імператарам Мануілам Комнінам, які ішоў вайною на уграў. Кесар пры-
няў сваячку вельмі прыязна і «с велнкою честью посла ю [яе] в Царьград». Там паломнікі наве- далі сабор святой Сафіі, набылі залатое кадзіла, дарагія фіміямы, іншыя неабходныя ў Святых Мясцінах рэчы і, атрымаўшы ад патрыярха бла- славенне, паехалі далей.
Між іншым, сустрэча Еўфрасінні з імпера- тарам Мануілам дае важкія падставы паставіць пад сумненне прынятыя згодна «Жыцію» даты паломніцтва і смерці святой (1173). Гэты візан- тыйскі кесар апошні раз ваяваў з уграмі ў 1167 годзе, прычым выйшаў у паход на Вялік- дзень, 8 красавіка. Прыкладна ў той самы час абіпараў яго дзяржавы павінны былі дасягнуць і полацкія паломнікі.
Звернем увагу яшчэ і на тое, што Еўфра- сінніных пляменніц пастрыгаў у манастыр епіскап Дыянісій, які заняў полацкую катэдру пасля 1166 года. На аснове гэтых фактаў цар- коўны гісторык Леў Гарошка і іншыя даслед- чыкі прапануюць адмовіцца ад агульнапрыня- тай даты і лічыць годам смерці святой Еўфра- сінні 1167-ы*.
У канцы красавіка ігумення і яе спадарожнікі прыйшлі да старажытных ерусалімскіх муроў. Паводле «Жыція», Еўфрасіння паслала свайго слугу Міхаіла да патрыярха прасіць, каб ёй ад-
Гэтую дату завяршэння зямнога шляху Еўфрасінні Полацкай падае і Энцыклапедыя гісторыі Беларусі.
чынілі Хрыстовую браму. Пэўна, маецца на ўвазе Залатая брама, праз якую з боку Элеон- скай гары Хрыстос увайшоў у горад у Вербную нядзелю.
Падчас паломніцтва найпадобнейшай кня- зёўны-ігуменні Ерусалім належаў крыжакам, a валадарыў у ім кароль Амальрых I. Цікава, што гэты манарх, на думку некаторых гісторыкаў, таксама быў у сваяцтве з Еўфрасінняю (праўда, ужо ў вельмі далёкім) — праз жонку француз- скага караля Генрыха I Ганну, якая была дачкою Яраслава Мудрага, сына княгіні Рагнеды Раг- валодаўны. Апрача таго, Амальрых быў жанаты з пляменніцаю імператара Мануіла Комніна.
Усё гэта, відаць, спрыяла атрыманню дазво- лу. Еўфрасіння ўвайшла ў горад праз Хрыстовую браму і пайшла да труны Гасподняй, дзе шчыра малілася і кадзіла з залатой кадзільніцы дарагімі фіміямамі. Пасяліўшыся ў манастыры святой Ба- гародзіцы, полацкая паломніца прыходзіла да труны Божай тры дні запар. На трэці дзень яна пакінула там набытую ў Царгорадзе кадзільніцу і іншыя залатыя дарункі, а таксама шматлікія фіміямы і звярнулася да Госпада з малітваю, у якой прасіла, каб дазволіў ёй памерці ў святым горадзе, дзе адбылося збаўленне роду чалавеча- га.
У хуткім часе найпадобнейшая Еўфрасіння захварэла. Гэта не дазволіла ёй самой схадзіць на раку Іардан, і яна выправіла туды брата з сястрою і слуг. Тыя прынеслі гаспадыні іардан-
скае вады, і паломніца, падняўшыся з ложка, напілася і акрапіла сябе ёю, а потым зноў легла, просячы Госпада хутчэй узяць яе душу.
«Жыціе» апавядае, што Усявышні паслаў да Еўфрасінні анёла, які паведаміў, што яе малітвы пачутыя і на небе ўжо чакаюць су- стрэчы з ёю. Відаць, наследуючы Еўфрасінні Александрыйскай, якая пад выглядам мужчы- ны жыла і была пахаваная ў мужчынскім ма- настыры, полацкая ігумення выправіла слугу прасіць месца на пахаванне да архімандрыта ерусалімскага манастыра святога Савы. Адказ быў ветлівы, але адмоўны: статут манастыра, згодна волі свайго святога, забараняў хаваць жанчын. Архімандрыт параіў звярнуцца ў Фе- адосіеў манастыр св. Багародзіцы, дзе спачывалі астанкі мацярок святых Савы і Феадосія ды святых бяссрэбнікаў Казьмы і Даміяна. Еў- фрасіння прыняла параду і купіла сабе там месца і дамавіну.
На дваццаць чацвёрты дзень хваробы яна адчула хуткі скон, паклікала святара і, паспавя- даўшыся і прыняўшы прычасце, аддала сваю душу Усявышняму. «Давыд же н Евпраксня н с прочнмн спряташа тело ея честно».
У сціхірах* у гонар Еўфрасінні (па спісе канца XVI стагоддзя) пяецца:
Сціхіра — царкоўны спеў у гонар свята або святога.
Яко внноградо Рускон землн Полтеску граду, насаднв Бого преже тебе, ныне же прннесе н преложн в землю обетованную, преподобная Ефросннне, мннхомо удобренве.
Умертвнвошн тело н душу ожнвнла есн, нз землн отеческыя Полотскаго града, воздвнгошн во Сноне пренде н всего своего богатества раздала есн, н тамо прнемошн небесеная.
ВЯРТАННЕ Ў ПОЛАЦК
еўзабаве пасля смерці знакамітай полацкай паломніцы Святой Зямлі пачалі пагражаць магаметане. У 1187 годзе, рыхтуючыся да прысту- пу Ерусаліма, султан Саладзін за
выкуп дазволіў хрысціянам пакінуць горад разам са сваімі рэліквіямі. Як велізарны скарб усходне- славянскія манахі везлі з сабою раку* з ня- тленнымі мошчамі Еўфрасінні.
Калі верыць паданню, чарняцы збіраліся пе- ранесці святыню адразу ў Полацк, але гэтаму перашкодзіла адвечная варажнеча кіеўскіх і по- лацкіх князёў. Мошчы паклалі ў дальніх пячорах Кіеўскага Пячорскага манастыра ў падземным храме Звеставання Найсвяцейшай Багародзіцы,
Рака — своеасаблівы куфар, дзе захоўваюцца свя- тыя мошчы.
дзе рэліквіі давялося спачываць болей за сем стагоддзяў. На радзіме грымелі войны, зане- падаў і зноў адраджаўся Спасаўскі манастыр, а тут панаваў вечны спакой. Вечка срэбнай ракі было адчыненае і прымацаванае да сцяны, у галавах вісеў абраз святой і гарэла непагасная лампадка.
Першыя вядомыя нам спробы перанесці мошчы заступніцы Беларусі ў яе родны горад адбыліся ў цараванне імператара Аляксандра II. Пра гэта спачатку хадайнічалі жыхары Полацка, потым, у 1864 годзе, ад імя насельніцтва тры- наццаці воласцей Полацкага павета і, ведама ж, са сваімі мэтамі — кат беларускага народа, ду- шыцель нацыянальна-вызваленчага паўстання Кастуся Каліноўскага граф М. Мураўёў-Ве- шальнік. Пасля трэцяга хадайніцтва полацкага епіскапа Савы ў 1871 годзе з дазволу Свяцей- шага Сінода вярнулася і 23 траўня ст. стылю, на дзень памяці святой, была ўрачыста перане- сеная ў Спасаўскі манастыр невялікая частка мошчаў — сярэдні палец правай рукі.
Наступныя просьбы Пецярбург нязменна адхіляў, а за Аляксандрам III палачанам наогул забаранілі звяртацца з гэтай нагоды ў вышэйшыя інстанцыі з хадайніцтвамі. Духоўная і свецкая ўлады ведалі, што паводле векавой традыцыі Еўфрасінню Полацкую шанавалі як сваю святую і прыхільнікі гвалтоўна скасаванай царызмам Уніі, і баяліся вяртаннем рэліквіі выклікаць рост «сепаратызму».
Тым не менш просьбы аб пераносе мошчаў найпадобнейшай Еўфрасінні працягвалі ісці як з Полацка, так і з іншых гарадоў бела- рускіх губерняў. Два даклады на гэтую тэму былі прачытаныя ў 1908 годзе на Усерасій- скім місіянерскім з’ездзе ў Кіеве. З’езд, удзельнікамі якога былі 30 праваслаўных іерархаў і 300 святароў, прыняў рэзалюцыю аб неабходнасці вяртання святыні ў Полацк. Аналагічныя пастановы пачалі прымацца на з’ездах вернікаў і духавенства па ўсёй Бела- русі. Свяцейшы Сінод стварыў адмысловую камісію, якая нарэшце прыняла станоўчае ра- шэнне. Відаць, гэтаму ў нейкай меры па- спрыяў і тагачасны дырэктар канцылярыі обер-пракурора Сінода ўраджэнец Полац- кай епархіі В. Яцкевіч, які вывучаў жыццё і духоўныя подзвігі Еўфрасінні і выступіў з дакладам на сінодавым пасяджэнні.
Мікалай II згадзіўся даць аўгусцейшы даз- вол, але, відавочна, не без асцярогі. I цар, і Сінод пудоўна разумелі, што маюць справу з «нябес- наю апякункаю Беларусі». Так Еўфрасінню ча- самі называла расійская прэса, хоць сама назва «Беларусь» у афіцыйных дакументах паводле царскага ўказа была яшчэ ў 1840-м (праз год пасля знішчэння уніі) забароненая і замененая на «Северо-Западный край». У друку чуліся галасы пратэсту праваслаўных рускіх патрыётаў. «Труды Кіевской Духовной Академін», у пры- ватнасці, пісалі: «Католікі, як вядома з гісторыі,
схільныя прызнаць найпадобную Еўфрасінню святою сваёй царквы. Таму можна нават баяцца, каб праз планавы перанос мошчаў... з Кіева ў Полацк не прычыніліся вялікія непрыемнасці і шкоды праваслаўю».
Адразу пасля дазволу вярнуць нятленныя мошчы пачалася прапагандысцкая кампанія, скі- раваная на тое, каб будучая ўрачыстасць паслу- жыла «ўмацаванню праваслаўя ў Полацкім краі і барацьбе з каталіцызмам».
19 красавіка 1910 года, на другі дзень Вялі- кадня, у пячорным храме Звеставання, дзе спа- чывалі мошчы святой, адбылося ўсяночнае на- бажэнства. Назаўтра ў новай кіпарысавай рацы святыню вынеслі з пячоры да багамольцаў, якіх у Лаўры сабралася болей за 20 тысяч. 22 кра- савіка Кіеў развітваўся з полацкай князёўнаю. Газеты паведамлялі, што жыхары горада запоў- нілі вуліцы і схілы пагоркаў, галубцы і дахі дамоў. Па дарозе з Лаўры да Дняпра стаялі вайсковыя шыхты.
На перавоз мошчаў былі прызначаныя дзяр- жаўныя параходы: «Галавачоў» — для самой рэліквіі, «Кіеў» і «Аляксандраўск» — для асоб, якія яе суправаджалі. У насавой частцы аздо- бленага кветкамі, маем і сцягамі флагмана гэтай флатыліі стаяла капліца з люстранымі вокнамі, абапал яе — дзве залатыя харугвы. Раку з мо- шчамі паставілі на карме асляпляльна белага ка- рабля пад полагам.
Пад спевы трапара* ў гонар Еўфрасінні ка- раблі адышлі ад берага і пачалі сваё ўрачыстае падарожжа. (Варта зазначыць, што ў Кіева-Пя- чорскай лаўры засталася сімвалічная частка астан- каў святой. Яна захоўваецца на старым месцы ў падземнай царкве і цяпер, па-ранейшаму прываб- ліваючы праваслаўных паломнікаў. Але гэты факт, безумоўна, не дае падстаў сцвярджаць, што мошчы святой Еўфрасінні Полацкай спачываюць у Кіеве, як паведамляюць некаторыя ўкраінскія публікацыі. На жаль, такую памылку зрабіла і «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі».)
КНІГІ ОНЛАЙН
