КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
У канцох дзён верасьня ўздоўж дарогі на вельмі разьбежыстым поплаве дымілася туманістая куравень. Ейную цьвялістасьць не высушваў і не разьдзьмухваў восеньскі сухавей, наадварот, апоўдзені яна да зоркіх Цярэмавых вачэй даносіла зіхаценьне павуцінак, а заходам сонца разлогі паплавоў наўпрасткі пад ускраіны Менску залаціліся. У гэткую пару Цярэм жыў сумнай уявай незразумелага жыцьця. Старыя, але яшчэ здаровыя грудзі захопна ўдыхвалі паветра, памагалі сэрцу ўзьнімаць ды апускаць палову цела. Тую палову, якая да самай сьмерці адданая хваляваньню, нянавісьці, любові і спакою, тую, усяляк асягнутую суладзь шорханьня чалавека ў жыцьці. Чалавечымі вачмі дзед Цярэм глядзеў на заўсёднае і ўторнае, і яно адцавалася яму толькі выпадкам падасьпеласьці зда- ры. Бо прынукваць сябе знайсьці прыгожыя часіны выключна дзеля чароўнасьці не жадаў. Ён ведаў, што калі прыйдуць гэтыя часіны, і ён апынецца перад імі няўхільна і пажадана, будзе іх любіць, дасягаць, прынамсі, як назіраньне прасьцінку дарогі ў сонечныя дні восеняй. А сумныя ўявы незразумелага жыцьця дзед Цярэм усяляў у думкі адно для прыемнасьці перабраць гады свайго жыцьця, і яно зрабілася ягоным прызвычаем. Бадай, як у кожнага, у яго была глухая скрабіна асталапеньня, ды ён, што не бывае ў кожным, разумеў яе ўсякую пагожасьць — стомны ад яе апыноўваўся з аголенай душой. Але ўсё-такі жадаў і глядзеў на гэтую цьмяна асьвечаную сьцяжыну душы, як на прыгажосьць пасьля выйсьця з падзямельляў, і як на быццам упершыню, незнарокам спатканую ў часе блуканьня... У зіхаценьні сонечным, на імжыстай істужцы дарогі паказалася зь невялікай будкай брычка. Цярэм зірнуў на яе. Борзда падышоў да сабакі, паказытаў яго каля вушэй, адвязаў з прывязі. — Хадзем, пара ўжо... хлеб аддадзім, — гаварыў Цярэм сабаку. I ён маўляў разумеў гаспадарову гутарку, падскокваў радасна, зусім нязлоўна, хваціста спраўляўся ў падскоку аблізваць Цярэмаву бараду і шчокі. Вочы сабакі пранырыста адгадвалі Цярэмаў наўмер. — Утаймуйся, стары звадыяш! He стамляй мяне! — папрасіў Цярэм і пакрочыў хутчэй да селавога пляцу. Сабака супакоіўся, марудным бегам раўняўся з хадой Цярэма. За гусьцінёй хвояў яшчэ не віднеліся стрэхі сяла, але ў моўкнасьць сьценяў хвой, і на жвірыстую, зьежджаную калёсамі дарогу, па якой сяляне езьдзілі да лесу, і на ўтаптаную ім жа, Цярэмам, за колькі дзясяткаў год на ўзбочыне сьцяжынку даносіліся ўскрыкі дзяцей і глухі сьмех дарослых. Сяльчане ўжо даўно сабраліся на сьцяж каля старой сьвятыні. Сьвятыні там не было, але памяць пра сьвятое месца казаў дубовы пачарнелы крыж... Маладзейшыя апранутыя ледзь-ледзь па-сьвяточнаму, а старэйшыя жанкі й мужчыны зышліся ў звычайным будным апраньні. Яны, усе апаленыя летнім сонцам, жартавалі паміж сабой, расказвалі што-небудзь якраз адпаведнае да выпадку дня. Сонца над імі яшчэ заставалася ў сваёй здаровай прамяністасьці й цеплыні. Дзяўчаты, як быццам «пошчак гэтых прамянёў», бесклапотна адклікаліся кожнаму хлапцу. Яны, маладыя, не разумелі добра, дзеля чаго іх неспакмечана стрымоўваюць у гурме пажылыя аднасяльчане. Калі б усё задуманае зьявілася ў іхных галовах, яны б, напэўна, не зрабілі гэтага, а калі б і зрабілі, дык сонечная пусьціня нябёсаў і сам сьцяж, дзе яны стаяць, папаўзьлі б, зьліліся б у адну песьню сэрцаў, выкрутлівых знакаў на зямлі ад абцасаў ці нават ад босых пяткаў — ускіпела б яно цепрасьцяй танцу. Дзед Цярэм выйшаў зь ляснога прамежку і яшчэ раз, уторна, зірнуў на дарогу. Кагадзе на палове адлеіласьці шляху да сяла ён добра бачыў брычку і вазара з круціста падціснутымі пад сябе нагамі. Белы і чорны коні імкнулі ў суладнай наўзавадзе. Бялясты пыл расьсьцілаўся за брычкай, як скамечаная ветрам хмара перад навальніцай, і ў чыстай бяздоннасьці небасхілу, здаецца, рос рухлівай жменяй імкненьня, падтакваў існаваньню ўшчалопку адносінаў да тых, хто сабраўся на пляцы селавым і чакаў іх на спатканьне. Дзед Цярэм прыплюснуў вочы, але яснае надвор’е не выдала затуленых у брычцы. Адзадзя вазара вісела рудаватая коўдра і завешвала ўваход да сярэдзіны. — Пачакай, Мурза, хай едуць, — папярэдзіў ён сабаку і сеў на абочыне дарогі. Мурза расьцягнуўся каля ягоных ног і пазіраў убок грукату брычкі. — Мы потым падыдзем, калі пачнецца, — зноў зьвярнуўся Цярэм да сабакі й пагладзіў яго каля вушэй. Неўзабаве аблепленая, чорная ад усялячыны, зь няроўнымі калёсамі праімкнула наводдалі брычка. Цярэм памалу з сабакам пайшоў усьлед ёй. На вярбінах і танолях паўзбоч вуліцы несуцішна крычэлі шпакі перад адлётам у вырай, і званіста вуркалі індыкі на дзядзінцах. Цярэм незнарокам падумаў пра гэтае вольнае жыцьцё істоты. Думкі гаратліва круціліся ў галаве без тлумачэньня, запальвалі ягоную самалюбасьць. Ён прыпыніўся на першых кроках прыціхлага сьцяжу. Бы зь цікавасьці, глянуў на постаці гасьцей, што некалькі часінаў даўчасу прыехалі і вылезьлі з брычкі. Іх было трое... Цярэм не пайшоў да астатніх. Думка, што была зь ім неразлучна ад пачатку вайны, падмовіла не далучацца да аднасяльчанаў. I ён, не ўважаючы на завіхныя маханьні рук сялян із скрайку гурмы, пайшоў адтуль... На сьцяжы, пасьля спатканьня былога палкоўніка з хлебам і соляй і калі мінула ўрэплівае напружаньне гасьціннасьці ды цікавага агляданьня іх, сяльчане заварушыліся. Наступнай чарадоўкай пашаноты была прамова старшыні мясцовае воласьці. Старшыня ў прывітаньні пажадаў адчуць шчасьлівае будучае. Саракапяцігадовы палкоўнік падзякаваў сяльчанам трыма разьдзеленымі словамі звычайнай падзякі: «Шчыра... дзякую... вам». Ціскануў руку старшыні воласьці й палез ізноў да залапленай, вельмі апраўдна збудаванай будкі на брычцы. На ім была паўвайсковая вопратка на польскі лад. I калі б ён гутарыў нядобра па-беларуску, яго, напэўна, б залічылі да палякаў, хоць гэтакі намер у некаторых ужо зьяўляўся і моўк у скабках грудзей. Палкоўнікавае захаваньне было асаблівае — збытліва выхаванае. Вочы стрыгалі празорыста па кожным, і ў іх сьвяцілася дацятлівасьць: што яно значыць? Гэтыя дзьве павярхоўныя якасьці не выдавалі й не акурацілі яго перад панурым позіркам сялян. Але палкоўнік найбольш губляў норму суладнасьці ў хадзе: ступаў, бадай, балючымі ранамі на ступнях — мэханічнацудоўна не дазваляў злавіць адным зіркам ягоны поступ. Ён бы палохаўся стаць на зямлю цьвярдзістай хадзьбой, усё неяк вывертліва даторкваўся яе, як на сталёвых спругах. А дзьвюх жанчынаў, што разам зь ім прыехалі, сяльчане прылучылі за ягоных дачок. Адна была высокая, поўная і на схоп вока каля дваццаці двух год. Яе сьціснутыя вусны чамусьці пазнаваліся азначэньнем знаходжаньня ў сэрцы моўкнай пакуты, і не перажытай, а нясёнай далей у посапе дзён. He было і ятранасьці ў яе вялікіх вачох — яны, мабыць, зжыліся з часам, пакідаючы толькі процьвень сіне-азяровых зрэнак. Другая была, як называюць у Беларусі, дзяўчаро і адно ведала насуплена, безраздумна пазіраць на ўсіх і на ўсё аднолькава. Жанчыны таксама ўлезьлі да будкі. Яны адзначьіліся, як і палкоўнік, сьціпласьцяй, адмовілі старшыні воласьці падсадзіць іх на брычку. Вазар асьцярожна сеў на сваё мізэрнае, бы гняздо, месца, стрымна прытрымаў ногі, што ледзь не ўпіраліся хвастоў коняў, сьцебануў паўразмашыста па самых іхных сярэдзінах, паехаў паўз расступіўіпыхся сялян і, як толькі абмінуў натоўп, зноў падагнуў пад сябе стомленыя ад напругі ногі, яшчэ раз ямчэй размахнуўся пугай, папрастаў коней прысадай на другі канец сяла да сялібы сярод старых ліпаў. Дарогу туды ён не забыўся, ведаў яе даўно. Ён вяртаўся туды, бы да свайго роднага кутка. 2 Цярэм чуўся задаволеным. Ён вельмі часта падчас бяды й суму любіў выказацца свайму махнатаму сябру Мурзу, і той тады пад гуд Цярэмавых слоў драмаў каля ягоных ног. Але зімою Цярэм ня гутарыў з сабакам, запальваў агонь на каптурку, са- дзіўся на ўслоне і перачытваў старыя нямецкія выданьні па прыродазнаўстве, выпадкам чытаў балонкі й з францускіх выданьняў па мэтэаралёгіі, аднак, паколькі францускую мову ведаў горай, дык уся намога правесьці свае вячоркі лажылася на зьмест беларускіх і расейскіх кніжак. Усялякія здабыткі веды, укладзеныя ў гэтыя выданьні, былі тысячу разоў знаёмыя дзеду, але яму хацелася перачытваць іх зноў, як толькі ахінала ненадзвычайная часіна — часіна ўражаньня сьмерці. I яны дапамагалі яму вызваліцца ад надаедлівай загадкі адыходу чалавека ў іншы сьвет. — Я стары ўжо, — чутна адчыняў ён таемнасьць свайго сэрца Мурзу і клаў кніжку на паліцу. Сабака лагодна віляў хвастом і, не падымаючы галавы з-паміж лап, абводзіў кароткім зіркам Цярэма. I, дазваляючы агню на каптурку пагаснуць самому, ішлі абое спаць: адзін на ляжанку, а другі пад стол. Узімку дзед не пакідаў Мурзу на дварэ. — Красьці ў нас няма чаго. Будзем спаць і сьніць рай, — жартаваў Цярэм, і ў хаце хутка рабілася стульна, гострая да неспакою зацягвалася ціхінь. Вяртаючыся дахаты зь селавога пляцу, Цярэму ўспомніўся зімовы вечар перад Калядамі, не ў сваёй хаце, а ў старшыні саўгасу. Успомніліся ўсе рухі й стравы і нават спрэчка з Міхасём і старшынём пра цярпеньні жывёлаў ды чалавека. Упершыню за ўвесь час жыцьця дарослага чалавека сьціснуў плачна вусны, сьлёзы сплылі нястрымна. — Мой родны любы Міхась!.. Хоць бы раз яшчэ ўбачыцца перад сьмерцяй... Памру, Мурза... штосьці часьцей мроіцца пра сьмерць... а Міхася няма. Хто пахавае, мой ты безьязыкі, а?.. Цярэм завярнуўся і ўзьлескам пайшоў да прагаліны, празь якую да расстаньня зь Міхасём любіў пазіраць на дарогу зь Менску. Сеўтам на пень. Вельмі прынукна азіраў дарогу. Ейны прасьцяг не парушаў аніхто вандроўны. Цярэм жадаў цярпець ейную паражнечу. Яму было прыемна-стомна глядзець на выпадковыя ўзьлёты пылу ад подзьмуху мацнейшага ветру. — Бадай, вянчаецца ім, — прагаманіў ён навакольнай моўкнасьці сваю турботу, а тады, не азіраючыся больш на дарогу, устаў з пня, накіраваўся да сваёй палоскі, пасеянай палеткам ячменю і некалькімі даўгімі барознамі бульбы. У канцы палоскі, пазірней да хаты, ён паставіў тры калоды дзікіх пчол, што прывёз зь лесу. Пчолы перад надыходам ночы ў густой мітусьні лёталі блізка каля дуплістых каранёў. Цярэм паслухаў іхнае жудзеньне, якое нават з адлегласьці чыста далятала да ягоных ву- шэй. Зь цяжкім прадчуваньнем чагосьці, быццам благога, ён хацеў стаяць тут, недалёка ад іх, і ўтаймоўвацца сваім шорахным пачуцьцём. Яно ніколі не прыходзіла яму раней, але кадзе сьціскала яго, як мора скалыненьні собскіх хваляў. Сонца, параўняўшыся зь небакраем, і закрэпшыя ад падкапцелай сінявы некалькі хмурынак рабілі зь дзедавай паляны, абкружанай лесам, уяву казкавай калыскі. Ад уражаньня Цярэм расставіў ногі, усклікнуў: