КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
— Калыхніся! Калыхніся, мая калыска! Мурза насьцярожліва загаўкаў у бок сялібы. — Сьціхні... Мурза, наадварог, не перастаў, а, гаўкаючы, пабег наўпрасткі да хаты, але Цярэм крыкнуў на яго, прымусіў вярнуцца. — Напэўна, дакарыць прыйшлі... Знайшлі пругло, бессаромныя. Хлеб і соль зарабляюць, а ня доруць... Цярэм не пабарзьдзіў дахаты. У ім у той вечар, і толькі ў той адзіна-адзіны, жыла абыякавасьць. Яна, прынукная і неспадзеўная, блыталася ў чымсьці зусім апрычоным ад усяго мінулага. Мурза зноў загаўкаў. Цярэм усьміхнуўся яму... Няведамка, ускалыхнуушыся ўсёй постацяй, зірнуў на медзяністую бляскату хмурынак у сьцюдзёным спакоі неба. — Чаго азіраесься, мой дарагі? — Міха-а-ась! 1 на часіну яны абое замоўклі. Без аднаго шораху стаялі адзін перад другім. Ахамянуўся Цярэм і, падганяны ўсё тым надумленым намерам, падышоў да Міхася. Яны абое заплакалі, доўга не разыходзіліся з абдымак спатканьня. Упобач селі на ганку. — Жывем яшчэ — мацуемся, — загаварыў Міхась і шчасьлівымі, іскрыстымі ад сьлёз вачыма агледзеў Цярэма. — Змарнеў, Міхаська. Твар зрабіўся як васковы і бы макам пасыпаны... Барада адрасла, як у мяне... Цярэм дрыготнай рукой пахлопаў па Міхасёвым усплеччы й да канца гутаркі трымаў яе на тым самым месцы, увесь час перабіраючы пальцамі жорсткую тканіну бруднага шыняля з адпоранымі прышыўкамі вайсковага лекара. — Цяпер буду клікаць цябе сынам... толькі сынам. — Дзякую, мой заўсёды родны, — радасна адказаў Міхась. — Кадзе што каля таго пня быў. Я абкарыў яго, і ён асмалелы сядзіць, не гніе. Але навошта ўторваць вядомае, усёдна ня будзем ведаць, хто бацькі твае... Цярэм шчыльней прысунуўся да Міхася. — Мой родны Міхась, каб ты не вярнуўся гэтак зналуску, мабыць, болей я ня жыў бы. Я зрабіўся, Міхась, дзіваком. Плаклівай жанчынай зрабіўся... Цярэмаў твар ахваціўся застыглымі маршчакамі й блядым колерам. — Міхась, я сяньня гадзін колькі даўчасу жыў думкай самагубца... самай сапраўднай, а ня ўяўнай. Прымоўк, як быццам яго душыла задуха. Міхась карціва шмаргануў брудным рукавом па сваім успацелым чале. — Сын, я мушу сказаць усё... усё, каб не пакутаваць потым ад гэтага неспадзеўнага... Але павер, думка самагубства зьявілася ў мяне не як туманісты морак уявы, а як прысутнасьць нечага жывога, аднак, без жаданьня жыць. Штосьці зь перапынкамі ціха ўваходзіла ў думкі й прыпамятоўвала аб патрэбным ды няўхільным, а тады адыходзіла, дазваляла ўсяму гэтаму спусьціцца ў развой развагі. А развага торыла згоду карыснасьці такой дзеі: забі сябе! Ты непатрэбны. Ты перашкаджаеш жыць таму, пра каго клапаціўся. I гэтак бесьперастанку, пакуль не спаткаўся з табой. Як ты ў пару, мой дарагі! He таму, што астануся жыць, а таму, што спаткаў цябе жывога!.. Буду жыць дзеля цябе! — Будзем — як заўсёды! —■ адказаў Міхась, прыціскаючы да сябе Цярэма. — Я, напэўна, ад радасьці прызнаўся табе... Уставай — хадзем у хату... Ах, жыцьцё. Жыцьцё! Цярэм устаў з ганку. Пачатая ім гутарка больш узрушала яго самога. Ён у сапраўднасьці, у часіны спатканьня, яшчэ адчуваў зьнібу ўяваў самагубства. Яны пераканалі яго ў іхнай неабходнасьці ў жыцьці, і нічога бакаватага для іх тлумачэньня ён шукаць ня думаў. Памог Міхасю распрануць шынель. Ад задавальненьня спатканьнем Цярэм міжволі адчуваў у ім поўную росквіць жыцьця. — Я ледзь не сказаў па старым прызвычаі: будзь госьцем!.. Гаманіў няспынна Цярэм, а Міхась ад ласкі, як хлапчук, толькі шчыра ды згодна ўсьміхаўся ў адказ. — Я пачынаю дзяцініцца, Міхась, — мабыць, час на гэта, — за якіх два гады мне восемдзесят год будзе. — Ты не зьмяніўся ад часу нашага растаньня. Выглядаеш яшчэ хваткім і здаровым, -— паспрабаваў Міхась зьбянтэжыць Цярэмаву пэўнасьць. — Сын, не хлусі!.. Апрача дзяцінства пакрыху шкодным семеруком раблюся, — не адыходзячы ад вешалкі, размаўляў Цярэм. •— Надысь кацянят утапіў у возеры, бо ня мог глядзець і слухаць, як яны пішчэлі ў кутку, недарэчлівыя, сьляпыя, корпаліся, цягнуліся ссаць кошку. Так із скарсьцяй і балтыхнуў усіх на дно. Мне здавалася, яны зьдзекуюцца з майго жыцьця, нада мной старым, і то хто? Кацянё!.. Ты, Міхась, сядай, ня слухай маю гамазьню. Трэба есьці табе, а ня гутаркі... Мабыць, ад радасьці нацёўп табе... Сядай, Міхасю. Міхась сеў на старэнькае, рыплівае, абцягнутае аўчынкай хатняга вырабу крэсла, перад якім быў расьсьцелены кілімчык з рысевай шкуры. Цярэм пачаў гаспадараваць каля прыпечку. — Ты нават па-сьвяточнаму апрануты. Што, гадавое сьвята сяньня? — спытаў Міхась. — О не. Гэта, мабыць, і ёсьць здара, што прымусіла мяне перад тваім зваротам звар’яцела думаць... Мне старшыня воласьці ўрочыў паднесьці хлеб і соль сыну Сконтавай, ён з Польшчы вярнуўся, а я йшоў і не дайшоў, завярнуўся з самага пляцу дахаты, бо ўсё выдуманае ўявілася мне гэткім брудлівым і невыносным: спатыкай смаргача нейкага, ды яшчэ мне, старому чалавеку... Цярэм махнуў рукой. — Міхась, ты лепш пра сябе скажы: скуль і як да нашае хаты вярнуўся? — Бадай што даплёўся, а не вярнуўся. Зусім недалёка, у Васюкоўшчыне, у палоне быў. Калі ўдалося ўцячы адтуль, дык тыдзень іуляняўся ў наўкольных барох — усё здавалася, пад кожным кустом немец вартуе і вось-вось зловіць мяне. Кожны мізэрны трэск, нават пад сваёй нагой зломленая зналуска патарчака, палохаў. I тады я ўцякаў ад таго месца абы куды. Стамляўся — валіўся на зямлю. Прыслухваесься: дзяцел стукае на сухастоіне, ды болын мучае спрага і голад. Замест нашага сяла блізку да самага Барысава дайшоў. А потым прызвычаіўся, і сполах трымаўся, як перасьцярога. Цярэм засьмяяўся, схапіўшы слова «перасьцярога». Ён некаторы прамежак часу, пакуль засьцілаў абрус, падносіў міскі са стравай, торыў гэтае слова. — Перасьцярога... Сядай, Міхась, паеж. Міхась сеў за стол, а побач яго на канцы ўслона — Цярэм. — Гэта Боская перасьцярога, а ня страху, сын. Міхась маўчаў. У худых грудзёх чулася біцьцё сэрца, якое нібы п’янела ад асабістага неспакою, рабіла ўсю постаць адсутнасьцяй. Пачаў есьці. — Перасьцярога, сын! Каб не яна, — і дзед Цярэм пасьля гэтага сказу сербануў страву, — я можа б спалымнеў у сваёй хаце. Рука Цярэмава затраслася, ён апусьціў лыжку ў міску і малымі, зіхрыстымі ад зусім іншых пяклівых сьлёз вачыма глянуў на Міхася. — Я жадаў зьнішчыць сябе: падпаліць хату, выгнаць сабаку, а тады сесьці і гарэць разам з хатай. Мне адчувалася гэтак патрэбным яно і добрым, што я не знаходзіў іншага выйсьця... Парупіла мяне да гэтага і загад сустракаць сына Сконтавай... Ах, Міхась, ня слухай мяне. — А я думаю, самагубства — самая найлепшая зьява ў чалавеку: ён апыноўваецца сярод яе з душой парываньня настрою. Настрою сутнасьці жыцьця, што раптам зьявіўся зь неадоленым супрацівам, бо, па-мойму, чалавек ад прыроды вельмі няўмелы, лянівы да супраціву злу... — А ўсё-такі, — умяшаўся маркотна Цярэм, — гэта ёсьць банкруцтва апяянай душы, у чым вось пераканаўся назаўсёды. — Можа, я не дарэшты ўявіў страшную вартасьць загубленага жыцьця собскім жаданьнем, але яно ўва ўсе надары — ахвярны пратэст супраць немагчымага... — Па-мойму, Міхась, яно — ступень да сваёй немагчымасьці, чымсьці да грамадзтва. Я мяркую: яно — санлівасьць, лядайкасьць чалавечага розуму. — О не! Наперакор твайму перакананьню мне здаецца, што самагубства ёсьць намога ўкараніць памяцяй для іншых значэньне нястворанага раю ў жыцьці... — Ты хочаш сказаць: стварыць мінуўшчыну? Але мінулае адклікаецца ў чалавеку, блізкога да таго часу, а не ў далёкіх нашчадкаў, бо нашчадкі любяць узяць ад мінулага толькі досьвед, а не дарыць спачуваньні. — Тады вы, родны, перамяніліся. Гэта зусім ня тое, што калісьці казалі мне пра інстынкты. Вы даводзілі цьвярдую існасьць пераходу інстынкгу не ў заўсёднае дзеяньне, а ў зразуменьне. — Сёрбай страву —астыне, — прапанаваў, усьміхнуўшыся, Цярэм. — Мы, гутарачы, запаўзьлі не туды, куды трэба... Але вельмі добра, што сяньняшняя дурная нагода сьмерці перамянілася тваёй перасьцярогай. Цярэм яшчэ раз, нясьцерпна, балазе ў радасьці, пахлопаў па Міхасёвым плячы. У аднаго і ў другога яна была нібы адвечная. Замоўклі — пачалі есьці. Міхася пачатая незнарок на першым кроку спатканьня Цярэмава гутарка хвалявала, і ён падрыхтавана паглядзеў ізноў на яго сьсівелую, схіленую над міскай галаву. — А як мой родны глядзіць на гэтакі выпадак жыцьця? Папаўшыся ў палон, я апынуўся там сьведкам аднэй зьявы. Перад гэтым мушу сказаць, што там нас некалькі чалавек абсуджвала нагоду ўцёку, але ў кожнага, хто жадаў уцякаць, склаліся розныя меркаваньні: кожны даводзіў хітрасьць і выхаднасьць сваёй дзеі. Так цягнулася доўга, і яно, нарэшце, надаела мне, і я вырашыў дзейнічаць сам... — Яно крыху маладушна, але ў некаторых выпадках, калі няма агульнага меркаваньня, дзейнічай сам на сваю ўмеласьць, і гэта вельмі, бязь ліку прыносіць карысьць як для сябе, таксама і іншым, — умяшаўся ў гутарку Цярэм, бы з канцылярскім, бы з судовьім азначэньнем. — Але ня ў гэтым сутнасыіь, — працягваў Міхась, — якраз мая адлука не прынесла мне перамогі, а надзвычайны выпадак, у якім — іх шмат такіх — усьцьвітвае ўся суровасьць і лагоднасьць становішча людзей у вякох... Аднойчы, позна ўвечары, зыдзень даўчасу, я быў заведзены вартавым на прыбіраньне гасподы камэнданта лягеру. Перад тым як я кончыў усю загаданую работу і чакаў ізноў на вартавога ў кугку пачакальні, барзьлівым крокам уваходзіць мой знаёмы змоўшчык, лейтэнантГаневіч. Ён,убачыўшы мяне, спытаўся: «Камэнданттут?» Адказваю: «Але». У ягоным пытаньні, як заўсёды ад часу знаёмства, чуўся той самы неадолены спакой празірнага і сьцюдзёнага афіцэра. «Адамчык, пакуль ня позна, ідзеце самі да бараку, бо ці ня вашага вартавога кадзе што задушыў паміж баракаў». Я моўк перад ім, як ёлап, і трымаў, няведама навошта, працягнуўшы да яго руку. «Ідзеце, Адамчык, дзеля чаго вам гінуць?» I прайшоў некалькі крокаў да выхаду, перад тым калі адчыніліся дзьверы камэндантавае гасподы. Я азірнуўся, стаў і глядзеў не на Ганевіча, а на задымлены цыгаркай прастор гасподы, скуль па-ранейшаму праз радыё гучэла музыка Бэтховэна. На парогу стаяў сам немец; ён, мабыць, пачуўшы нашу гутарку, пацікавіўся паглядзець. Зьбянтэжаны неспадзеўнасьцяй, нават без папярэджаньня да гэтага, я падняў угару рукі. Ягоныя вочы і ўзмашны позірк Ганевіча азірнулі мяне. Ганевіч зацеміў: «Гэты палонны не пры чым. Ён не разумее па-нямецку. Кіньце яго тут або адашлеце да барака». «За ім прыйдзе вартавы», — крыху асягнуўшым і оласам тлумачыць камэндант. «Перад тым як забіць вас, я жадаў бы спытацца ў вас... — і Ганевіч, магчы-