Каханы горад
Антон Адамовіч, Янка Юхнавец, Лявон Савёнак
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 372с.
Мінск 2006
ма, зразумеўшы сваю неасьцярогу, пабарзьдзіў абвясьціць мне: «Зашчапеце ўваходныя дзьверы... Камэндант, скажэце, я ў поўным праве адказаць вам тым самым учынкам, які вы кожны дзень творыце над намі, ці не?»
Камэндант маўчаў, але па руху маршчакоў на твары заўважалася: ён штосьці жадаў адказаць. Аднак Ганевіч пачакаў, урывіста працягваў гутар надалей:
— Гэта ня ёсьць мая помста вам, а мера перасьцярогі, і то не для собскага жыцьця і шчасьця, а дзеля асьцярогі і пашаны жыцьця іншых... Я не кажу да вас, ушчэмлены словамі, падасьпелымі адно цяпер. Скажэце, ці ёсьць злачынства нацыі, калі яна абараняецца ад злачынства іншае нацыі?
— Нямеччына абараняецца ад захопу, і мы робім гэтак, як вы сказалі, — адказаў камэндант Ганевічу, махнуўшы празьмерным схінам галавы. Неспакметна ўслухваўся ў гукі на знадворку, пачаў мацнавата стукаць абцасамі аб пярэчыны пароіу, часьцей абапірацца ўсплеччам то на адзін, то на другі вушак дзьвярэй.
Ганевіч назіраў і чакаў ягонае гутаркі, але камэндант моўк, ці не ад незразумеласьці Ганевічавага стаўленьня, або, можа, прыкідваўся. Моўкнуў і я, бо мне што?
— Усё? — пытліва глянуў Ганевіч і паскрабаў пальцам бакавіну пісталета. — Вы любіце пашаноту да абароны айчьшнай улады? Абараняецеся ад ворагаў захопамі?
Камэндант загаманіў ахватней:
— А дзе ж вы здабылі пісталет?.. Хаця, даруйце, не адказвайце на гэта... Я шаную вас як патрыёта і нават малю вас шанаваць мяне такім самым. Мы вось гэтай часінай жывем адзіным адчуваньнем... Вы можаце застрэліць мяне, але што прынясе вам мая сьмерць?
— А што прыносіць вам забойства нас?
— Я прымушаны быць гэткім.
— Вы апраўдваецеся, што цяперака вайна, і жаўнер забываецца пра ўладу, што паслала яго на сьмерць, а ведае толькі: дзесьці наўперадзе сьмерць ад чужацкіх жаўнераў, ён рупіцца ўхіліцца яе не сваёй сьмерцяй?
— Я сказаў: прымушаны... Аднак наводлесьць учынкаў робіць людзей нікчэмнымі — будзе мой адказ на ваша.
— Каб забіць вас, я паміж парожніх баракаў задушыў вашага жаўнера...
— А калі б я задушыў вас?
— Нічога! Сьмерць!.. Але мне шкада, —загаварыў Ганевіч больш упэўнена, — астатніх палонных, якія могуць загінуць за
вашу сьмерць. Я пакідаю вам жыцьцё із зарукаў, што дазволіце мне справідлова абараніцца ад усіх назолаў мае Айчыны не як патрыёту, а як чалавеку, каторы ведае змаганьне ў звычайным, сьціплым значэньні: перасьцярога жыцьця іншых...
— Добра, — адказаў камэндант, — я абяцаю вывесьці вас за вароты лягеру. Сьведкам няхай будзе сябра па палоне, і ён хай таксама ідзе на волю. Задавальняецеся маёй шчырасьцяй ці не?
— Згодзен.
— Калі не давяраеце маёй прапанове, забярэце і мой пісталет, я падперажу толькі дзягу з кабурой, як патрабуе ўніформа.
— Згодзен.
Неяк п’яна згаджаўся Ганевіч. I да самага выйсьця, заплеценых дратамі варот зь лягеру, яны ня гутарылі. Камэндант ішоў наўперадзе, а за ім я, Ганевіч адзадзя. Бадай кожную часіну ўсьцяж загародаў цемень ночы прарэзвалі рэфлектары. Подзьмух ветру журыў паміж дратамі й прамежкамі баракаў. Чуць гэтае журэньне было горш, чымсьці бачыць нейкую прывідзь з чартамі. Я жадаў папярэдзіць Ганевіча асьцярожнасьцяй, але не знаходзіў слоў — ішоў, бы на расстрэл. Некалькі крокаў ад вартавой праходкі ў лягер Ганевіч зьвярнуўся да камэнданта:
— Скажэце, гэр, калі б усе палонныя, прынамсі, і за дратамі жылі, маглі б яны знайсьці сабе тутака волю, непрынуку і шчасьце людзей ці не?
— Маглі б, — адказаў камэндант зь нехаванай уражлівай дрыготкай у голасе.
Мяне пачала цьвяліць гэтая непрынятлівая, змрочная зваротка «скажэце». У мяне потым ажно ўціхамірылася перакананьне, што ён, Ганевіч, звычайны выскачань і дурань. Ад блізасьці прастору за дратамі я ледзь ня крыкнуў яму: «Сьціхні, асталапень!».
— ... і ты даверыўся немцу, як дурасьлівае ягня ваўку, — зазначьіў усхваляваны Цярэм. Але Міхась гаварыў, не зварачаючы на Цярэмавы словы. Ён уцэльваў зусім нядаўна ўбачаную скразьніцу ў цемрадзі жыцьця.
— Вы, можа, палохаецеся за зьдзяйсьненьне абяцанага? Я магу адвесьці вас за лягер, далей ад вартавых, — зьвярнуўся камэндант да Ганевіча.
Ганевіч упершыню ператлумачыў мне ягоную гутарку, хоць я і сам дакладна ўсё разумеў, але ў няволі не прызнаваўся веданьнем нямецкай мовы. Я адказаў удзячна і вывучальна, што мне ўсёдна. Аднак у душы жадаў, каб камэндант правёў нас на
адлегласьць ад лягеру. Мне хацелася жыць. Толькі адна думка пра гэта лялела ў маёй галаве.
За неадлеглым узгоркам каля лягеру камэндант спытаўся ў Ганевіча:
— А цяпер застрэліце мяне ці не?
Я адышоўся ад іх. Азірнуўся. Агарнуў сорам трусьлівасьці. Прыпыніўся.
— He, гэр камэндант, — пачулася шчыплівае Г аневічава абяцаньне. — Я, можа, спаткаюся з вамі ў будучыні на чэсных гонях ходаньня...
— Я люблю вас за гэта. Да будучага спатканьня... Але прашу аддаць мой пісталет... і запамятайце яшчэ раз: наводлесьць учынкаў чалавека супраць чалавека робіць яго нікчэмным. I гэтак: будзем сябрамі й людзьмі... Палажэце мой пісталет, бо ён зараджаны, а самі ідзеце.
— Але, гэр камэндант, —■ сказаў насьмешліва Ганевіч і выняў столку набояў зь пісталета. — Можаце ўзяць з маіх рук, дзеля чаго брудзіць зямлёй?
— Пацісьнем яму руку — ды прэч ад яго, — прапанаваў я Ганевічу зводальку. Ён згадзіўся і працягнуў першым руку на разьвітаньне. Камэндант усё яшчэ ўкладаў пісталет.
— Ах, гэты пісталет. Ня ўлазіць, мабыць, пабольшаў у вашых руках. — I ў прокмець, не прыпынены анікім з нас, прыклаў да скроні рульку. Я злавіў з гуку стрэлу шчымок стрымгка ў пісталеце. Камэндант недарэчліва асунуўся на зямлю. Ён застрэліўся. Напэўна, у рульцы быў набой. Я пабег. Мяне гнала адчуваньне жыцьця і свабоды. Ганевіч аставаўся стаяць каля камэнданта. Уторны стрэл. Я зразумеў, што здарылася. Ганевіч таксама кончыў самагубствам, ці не з таго, каб за камэнданта не расстралялі іншых палонных. Па цёмным навакольлі густа зацыўкалі асьвячальныя кулі.
.. .Міхась замоўк. Позіркна азірнуў Цярэма. Да балонак вакон, перакрыжаваных зеленаватымі рамамі, ужо даўно прыліпла ноч. Па сьцяне назнадворку зашкрабала кошка і, падлезшы да падваконьніка, высунуўшы ў сьвятло пярэстую пыску, вымяўквала ўлезьці ў хату. Міхась адчыніў створку акна, упусьціў яе. Неахвотна загаўкаў Мурза, рассыплівым перазвонам адклікнуўся яму ланцуг. Цярэм сядзеў занураны ў задуменнасьць і нячутна крэсьліў пазногцем па стале.
— Я думаю, Міхась, што гэта імгненьне жыцьця нічога табе не падкажа... Ды ці патрэбна параўноўваць яго да размаху жыцьця? Тут усё пераплялося: калючы дрот навокал лягеру з
тваім маладушшам, а зь іхным велікадушшам, а палымністасьць характараў із скорсьцяй імкненьня зьдзейсьніць, што пераконвала вас усіх... А карацей: вы ўсе трое асьвялыя рыцары-рыцарчыкі, — нібы незадаволена, нібы толькі каб спыніць дражлівую гутарку, узважна сказаў Цярэм і пайшоў засьцілаць ляжанку й ложак.
— Лажыся спаць, Міхась, адпачывай.
3
Небасхон на ўсходзе нават не ірдзеўся лёгкімі накідамі золаку раніцы, але Цярэм ужо ня спаў. Ён ціхенька ўстаў, каб не разбудзіць Міхася, і пачаў падрыхтоўваць паляўнічыя рэчы: сеткі, пасткі і розныя зьвязаныя ўвочкі-вяровачкі. Таемнасьць Цярэмавага паляваньня аставалася пры ім, ён не клапаціўся навучаць ёй хоць бы Міхася. Ён крыху злаваўся на сваіх бацькоў за тое, што калісьці навучылі разумець замежныя мовы і розныя ўмеласьці паляваньня, але нічому іншаму не прынуквалі. У сапраўднасьці ім не было абходным прыладжваць Цярэма да чагосьці іншага, бо былі людзі заможныя і карцілі толькі карысьцяй з гаспадаркі ды навінамі за мяжой і ў сваёй краіне. Зь цягам часу іхная праглівая адданасьць роднаму месцу і асабістаму спакою сярод паўнотасьці ўсялякіх рашучасьцяў і неспакояў у сьвеце перадалася яму. I яно нават перавярнулася ў большую, чымсьці ў бацькоў, патрэбу і палахлівасьць ледзь ке ад кожнага здарэньня: ці яно было змушаным, ці яно было налапам у жыцьці...
ГІапраўдзе, Цярэму жадалася разбудзіць Міхася й павесьці разам з сабой да лесу й стаўкоў, але, глянуўшы на яго худы, стомлены твар, ухіліўся свайго намеру. I толькі, каб Міхась ведаў, дзе ён дзеўся, паклаў на крэсьле ліст паперы, у якім напісаў: «3 усходам сонца вярнуся. На паляваньне пайшоў».
Цярэм затушыў маленькую капцілку, выйшаў з хаты. Паклапаціўся, каб дзьверы сеняў ня скрыпнулі — прычыніў іх, узьнімаючы вышэй на завесах. Гэтак быў дораг спакой Міхася. 1 ён, як быццам ад нейкай вялікай удачы, паглядзеў шчасьліва на зачыненыя бяз скрыпу дзьверы.
Мурза пачуў яго — ланцужная прывязь абсыпалася глухім дзіньканьнем. Выскачыў з будкі, выгнуў пацяжна сярэдзіну, прыветліва замахаў хвастом.
— Ці-і-ш-ш, — папярэдзіў Цярэм і адчапіў яго.
Найперш Цярэм папрастаў да стаўкоў. Рэдкія восеньскія зоры сьвяціліся, як праз галіны лесу ці праз дзіравую страху
будоўлі. Высокае трысыдё ад стаўкоў льсьшла даўгаватымі ўрэзамі ажно ў пусталесьсе ўзьбярэжжа. На самым прастору найбольшага стаўка чарнеліся закрэмсіны абточкаў чароту. Цярэм адамкнуў човен ад дубовага пня, упусьціў у яго сабаку, бяз плёханьня, з дапамогай вясла сапхнуўся зь мелі на паўнаводзь. Хутка каля абточкаў у стаўку ціхінь адклікнулася ўскрыкам і хлопаньнем крыл дзікай качкі. Ёй адклікнуліся крыкі з суседніх расплываў сгаўка. Над галавой прашамацела некалькі ўзьляцеўшых качак і чаранак. Чаранкі рэзьліва цыўгалі й на ўзьбярэжжы ў трысьці. Але каля абточкаў у цемнаце ўсё яшчэ працягвалася плёханьне вады. Там Цярэм нанач пасадзіў калісьці злоўленага качанём дзікага качара і неглыбока, пад самай зьверхняй вады, парасьцягваў сеткі, у якія заблытваліся качкі, падплываючы ці сядаючы зь лёту. Іх прыманьваў туды падсаджаны качар. Сеткі былі вынайдзены самім Цярэмам, і таемнасьць іхная аставалася неразгаданай, хоць часта, у іншыя ночы, іх падглядвалі аднасяльчане.
Злоўленыя качкі рваліся зь сеткі, але стуль ні адна ўжо не вылятала жывой: дзед кожнай адкруціў галаву й кінуў да Мурзы, які тых, хто яшчэ хлопаў крыламі, падціскаў пад свае моцныя лапы.
У тую ноч Цярэм злавіў ажно шэсьць качак. Забраў качара да клеткі, зьвязаў мокрыя сеткі, павеславаў да берага. Задушаных качак ён паклаў у мяшок і падвязаў да Мурзы — перавешваючы празь ягоную сярэдзіну. Замкнуў човен і пайшоў да лесу. Там таксама ён трымаў пасткі з прынадамі, але часта яны былі парожнія. Некалькі агледжаных зь іх былі парожнімі і ў тое надраньне. Цярэм ведаў, што прыйшоў да іх прадчасна, таму і не клапаціўся абыходзіць кожную — пайшоў да раскіданай сярод поля капы грэчкі, дзе паклаў грудкамі намочаны ў гарэлцы гарох. Схаваўся з Мурзам пад кустом палявое лазы і пачаў чакаць. У полі, як заўсёды перад раньнем, вадрыў моцным і прычэплівым пахам жнеўнік. Ён перамешваўся з вогкасьцяй восеньскай пары. На ўсходнім скрайку неба сталі памалу цьвіцецца шызасьцяй плоймы хмараў. Вершаліны лесу аддзельваліся ад узвысяў. Надыходзіў сьвітанак, і ён, здаецца, яшчэ больш распаўсюджваў моўкнасьць прастору зямлі й неба. У гэткія часіны Цярэм апыноўваўся ў людзкой бязьмежнасьці: ён думаў пра ўсё і пра ўсіх, але ніколі пра сябе.
КНІГІ ОНЛАЙН
