КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
— Ну і труба! Гэта Кала душу аддае. Ён з глузду з’ехаў, ён з глузду з’ехаў!
На наступны дзень, кажуць, я ўважыў сонца. Я не аспрэчваў у яго гонару ўстаць першым! Было за поўдзень, калі я прачнуўся. Ах, з якой асалодай я ўбачыў сябе, сябры мае, на сваім сметніку! He тое каб пасцель была мяккая ці каб у мяне страшэнна не балелі бакі. Але як прыемна ўсведамляць, што ў цябе яшчэ ёсць бакі! Як? Ты яшчэ тут, Бруньён, мілы мой сябра? Дай жа я цябе расцалую, сынку! Дай памацаю гэтае цела, гэтую
* «3 глыбіні звяртаюся да цябе, Божа» (лш/.) — першыя словы псалма.
** «Хваліце і.мя Божае» ('іацу
цудоўную мордачку! Гэта сапраўды ты. Як я рады! Калі б ты мяне пакінуў, ніколі я, Кала, не ўцешыўся б. Прывітанне табе, мой сад! Дыні мае смяюцца ад задавальнення. Спейце, галубіцы. Але маё сузіранне парушаюць два боўдзілы, якія равуць праз плот:
— Бруньён! Бруньён! Памёр ты ці не?
Гэта Паяр і Шамай, якія, нічога больш не чуючы, смуткуюць і ўжо, відаць, расхвальваюць на дарозе мае памерлыя дабрачыннасці. Я ўстаю (ай, праклятыя бакі!), падыходжу ціхенька, высоўваю раптам галаву ў акенца і крычу:
— Ку-ку, вось і ён.
Яны падскокваюць, як рыбы.
— Бруньён, ты не памёр?
Яны плачуць і смяюцца ад радасці. Я паказваю ім язык:
— Жывы курылка...
Ці паверыце вы, што гэтыя вылюдкі пратрымалі мяне два тыдні пад замком у маёй вежы, пакуль не пераканаліся, што я зусім здаровы! Справядлівасць прымушае мяне дадаць, што яны не пакінулі мяне ні без манны, ні без скальнай вады (я маю на ўвазе Ноеву ваду). Яны нават узялі за звычку з’яўляцца па чарзе пасядзець у мяне пад акном, каб паведаміць мне апошнія навіны.
Калі я нарэшце мог выйсці, кюрэ Шамай сказаў мне:
— Мой добры сябра, цябе выратаваў вялікі святы Рох. Ты сама меней павінен схадзіць яму падзякаваць. Зрабі гэта, прашу цябе!
Я адказаў:
— Па-мойму, хутчэй за ўсё святы Ірансі, святы Шаблі ці Пуйі.
— Добра, Кала,— сказаў ён,— пастараемся абодва; разрэжам грушу папалам. Ты схадзі да святога Роха, дзеля мяне. А я падзякую святой Бутэльцы, дзеля цябе.
Калі мы здзейснілі сумесна гэтае асаблівае паломніцтва (верны Паяр давяршыў трыо), я сказаў:
— Прызнайцеся, сябры мае, што вы не так ахвотна чокнуліся б са мною ў той дзень, калі я ў вас папрасіў адыходную? Вы як быццам былі не вельмі схільныя стаць мне спадарожнікамі.
— Я цябе вельмі любіў,— сказаў Паяр,— праўду табе кажу; але што зробіш? Сябе я таксама люблю. Меў рацыю той, хто сказаў: «Мне маё мяса бліжэй, чым кашуля».
— Меа culpa, mea culpa*,— бурчаў Шамай, б’ючы сябе ў грудзі, як у барабан,— я баязлівец, такая ўжо мая прырода.
— Куды ты падзеў, Паяр, Катонавы ўрокі? А табе, кюрэ, як паслужыла твая рэлігія!
— Ах, мой дружа, жыць так добра! — усклікнулі абодва з глыбокім уздыхам.
* Грэшны, грэшны (літаральна: мая віна) (лац.у
Тады мы пацалаваліся ўсе трое, смеючыся, і сказалі адзін аднаму':
— Прыстойны чалавек не многага варты. Трэба яго прымаць такім, які ён ёсць. Бог яго стварыў, і Богу хвала.
ГЛАВА ВОСЬМАЯ
Смерць старой
Канец ліпеня
Я зноў пачаў адчуваць смак жыцця. Давалася гэта мне лёгка, як вы ахвотна мне паверыце. I нават, сам не ведаю як, я знаходзіў яго яшчэ больш смачным, чым раней, пяшчотным, сопкім і залацістым, падпечаным у самы раз, хрусткім, пругкім на зубах і салодкім на языку. Апетыт уваскрэслага. Во ўжо Лазар, відаць, з асалодай еў!..
I вось аднойчы, калі, весела папрацаваўшы, я спаборнічаў з таварышамі Самсонавай зброяй41, раптам уваходзіць селянін, што прыйшоў з Марвана.
— Мэтр Кала,— кажа ён,— я пазаўчора бачыў вашу гаспадыню.
— Шэльма! ■— кажу я.— Табе шанцуе! А як старая маецца?
— Вельмі добра. Яна збіраецца ў дарогу.
— Куды гэта?
— I вельмі спешна, васпан, у лепшы свет.
— Ён перастане ім быць,— прыкмячае адзін паганы жартаўнік.
А другі:
— Яна адыходзіць. Ты застаешся. За тваё здароўе, Кала. Удача ніколі не прыходзіць адна.
Я, каб не адставаць ад іншых (а ўсё ж я быў усхваляваны), адказваю:
— Вып’ем! Да чалавека міласцівы Усявышні, калі забірае ад яго жонку, як яна стала лішняй.
Але віно падалося мне раптам кіславатым, я не мог дапіць шклянкі; і, узяўшы палку, пайшоў, нават ні з кім не развітаўшыся.
Яны крычалі:
— Куды ты! Якая муха цябе ўкусіла?
Я быў ужо далёка, я не адказаў, сэрца ў мяне ныла... Бачыце, можна не любіць сваю старую, злавацца адно на аднаго дзень і ноч, цэлых дваццаць пяць гадоў, але ў хвіліны, калі па яе прыходзіць кірпатая, па тую, якая, прытуленая да вас у цесным ложку, столькі часу мяшала свой пот з вашым потам і ў худым чэраве сваім гадавала семя роду, вамі пасеянае, вы адчуваеце, як штосьці сціскае вам горла; быццам кавалак вас саміх адвальваецца; і няхай ён непрыгожы, няхай ён вас даволі-такі абмяжоў-
ваў, турбаваў, перажываеш за яго, перажываеш за сябе, шкада і сябе і яго... Любіш яго, даруй Божа...
Прыйшоў я на наступны дзень, прыцемкам. 3 першага ж позірку я ўбачыў, што вялікі скульптар добра папрацаваў. Праз пацёрты полаг патрэсканай скуры трагічна праступаў твар смерці. Але яшчэ больш дакладным знакам канца было для мяне тое, што, убачыўшы мяне, яна сказала:
— Бедны ты мой, ты ці не вельмі стаміўся?
Пры гэтых добрых словах, ад якіх усяго мяне перасмыкнула, я падумаў:
«Усё зразумела. Бабульцы канец. Яна падабрэла».
Я сеў каля яе і ўзяў яе за руку. Яна была такая слабая, што не магла гаварыць і дзякавала мне поглядам за тое, што я прыйшоў. Каб яе падбадзёрыць, стараючыся жартаваць, я расказаў, як я пакінуў з носам празмерна нецярплівую чуму. Яна нічога пра гэта не ведала. Гэта настолькі яе ўсхвалявала (такі я крывалапы’), што яна страціла прытомнасць, ледзь душу не аддала. Калі яна апамяталася, да яе вярнуўся яе язычок (хвала табе, Божа!) і вярнулася злосць. I вось яна пачынае, запінаючыся і ляпечучы (словы не жадалі выходзіць ці выходзілі не такімі, як яна хацела; тады яна злавалася), і вось яна пачынае мяне дапякаць, кажучы, як гэта сорамна, што я нічога ёй не сказаў, што я бессардэчны чалавек, што я горшы за сабаку, што, як вышэйназваны, я заслужыў таго, каб выпруціцца ад рэзяў адзін-адзіненькі, на сваім сметніку. I яшчэ ўсялякімі іншымі ласкавымі словамі ўзнагародзіла яна мяне. Яе стараліся супакоіць. Мне гаварылі:
— Сыдзі ты! Ты ж бачыш, ты яе хвалюеш. Выйдзі на хвілінку!
Але я рассмяяўся, нахіліўшыся да яе ложжа, і сказаў:
— У добры час! Я цябе пазнаю! Ёсць яшчэ надзея. Ты ўсё такая ж злосная...
I, узяўшы ў свае вялікія далоні яе галаву, яе старую, дрыжачую галаву, я ад усяго сэрца пацалаваў яе двойчы, у абедзве шчакі. I яна зноў заплакала.
I вось мы засталіся, спакойна і моўчкі, зусім адны ў пакоі, дзе ў сцяне жучок-гадзіншчык адстукваў сухое ціканне перадсмяротных хвілін. Усе астатнія выйшлі ў суседні пакой. Яна цяжка дыхала, і я ўбачыў, што ёй хочацца гаварыць.
Я сказаў:
— Ты, бабулька, не стамляй сябе. За дваццаць пяць гадоў усё перагаворана. Разумеем адно аднаго без слоў.
Яна сказала:
— Нічога не перагаворана. Мне трэба сказаць, Кала; інакш рай... куды я не траплю...
— Трапіш, трапіш,— кажу.
—...Інакш рай будзе для мяне горшым за пякельную злосць. Я была з табою, Кала, рэзкая і сварлівая...
— Ды не, ды не,— кажу.— Крышачку кіслаты толькі на карысць.
— ...Раўнівая. запальчывая, бурклівая, грубая. Сваім дурным настроем я запаўняла ўсю хату; і чаго толькі з табою я не вырабляла...
Я паляпаў яе па руцэ:
— Нічога. У мяне скура тоўстая.
Яна працягвала ледзь чутна:
— Але гэта таму, што я цябе любіла.
— А я і не ведаў! — сказаў я, смеючыся.— Што ж, у кожнага свая манера. Але чаму ж ты мне не сказала? Здагадацца было не так ужо лёгка.
— Я цябе любіла, а ты мяне не любіў. Таму ты быў добры, а я была злосная; я цябе ненавідзела за тое, што ты мяне не любіш; a табе было ўсё роўна... У цябе быў твой вечны смех, Кала, той жа самы, што і цяпер... Божа мой, і напакутавалася ж я з-за яго! Ты ў яго захінаўся, як ад дажджу; і колькі я ні пралівалася дажджом, ніколі мне не ўдавалася прамачыць цябе, разбойнік. Ах, як ты мне рабіў балюча! Многа разоў, Кала. я гатова была памерці.
— Жоначка ты мая,— кажу,— ды я ж не люблю вады.
— Вось ты зноў смяешся, ашуканец!.. Што ж, гэта добра. Смех саграе. Вось цяпер, калі земляны холад падымаецца ў мяне па нагах, я адчуваю ўсю цану твайго смеху; пазыч мне твой плашч. Смейся ўволю, мілы мой; я на цябе больш не злуюся; a ты, Кала, даруй мне.
— Ты была добрая жонка,— сказаў я,— сумленная. стойкая і верная. Мабыць, не кожны дзень ты была такая мілая. Але ніхто не дасканалы; гэта было б непавагай да таго, там, у нябёсах, хто адзін дасканалы. кажуць (сам я не бачыў). I ў чорныя гадзіны (не ў начныя гадзіны, калі ўсе кошкі маюць колер адзіны, а ў гады бядот і худых кароў) ты была зусім ужо не такая агідная. Ты была храбрая, ты ні разу не адфыркнулася ад работы; і твая панурасць была для мяне амаль што цудоўнай, калі ты паварочвала яе супраць ліхога лёсу, не адступаючы ні на крок. Але не будзем больш вярэдзіцца мінулым. Даволі таго, што мы яго раз перанеслі, не спатыкнуўшыся, не лямантуючы, не заклеймаваўшы сябе сорамам. Што зроблена, тое зроблена, і гэтага не перайначыш. Ноша скінута на зямлю. I цяпер клопат гаспадара ўзважыць яе, калі яго будзе ласка. Нас гэта ўжо не датычыць. Уф! Перадыхнём, старэнькая! Нам цяпер застаецца адшпіліць рамяні, якія навярэдзілі нам спіну, расцерці анямелыя пальцы, здранцвелыя плечы і выкапаць сабе яму ў зямлі, каб заснуць, разявіўшы рот і храпучы, як арган,— Requiescat* — спачын тым, хто папрацаваў! — вялікім сном Вечнасці.
Яна слухала мяне, закрыўшы вочы, злажыўшы накрыж рукі. Калі я скончыў, яна адкрыла вочы, падала мне руку.
* «Няхай спачыне» (лац.) — каталіцкая малітва па нябожчыках.
— Мой друг, дабранач. Заўтра ты мяне пабудзіш.
I апусціла руку.
Потым, як жанчына прыстойная, яна выцягнулася на ложку ва ўвесь рост, нацягнула на сябе прасціну да самага падбародка, так каб не засталося ні адзінай складкі, прытуліла распяцце да пустых грудзей; потым, як жанчына рашучая, з завостраным носам, з нерухомым позіркам, гатовая ў дарогу, стала чакаць.
Але, відаць, яе старым касцям, перш чым зведаць спачын, наканавана было яшчэ ў апошні раз прайсці, каб ачысціцца, праз бяду, гэты зямны агонь (такі наш лёс). Бо ў гэтую самую хвіліну адчыніліся дзверы і гаспадыня, убягаючы ў пакой, крыкнула, задыхаючыся: