КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ГЛАВА ДЗЕВЯТАЯ Спаленая хата Сярэдзіна жніўня Ці пазначаць нам сённяшні дзень? Гэта чэрствы кавалак. Ён яшчэ не зусім перавараны. Нічога, стары, не сумуй! Так ён лягчэй пройдзе. Кажуць, за летнімі дажджамі багацце з намі. Калі так, дык я павінен быць багацейшым за Крэза: таму што гэтым летам на мяне так і лье; а я, між іншым, голы і босы, як Іаан Хрысціцель. He паспеў я агораць гэтае двайное выпрабаванне,— Гладзі вылечылася, і жонка мая таксама, адна ад хваробы, другая ад жыцця,— як сілы, што кіруюць сусветам (відаць, на нябёсах нейкая жанчына на мяне злосная; і што я ёй зрабіў?.. Яна мяне кахае, не інакш!), абрынуліся на мяне шалёным націскам, з-пад якога я выйшаў голым, злупцаваным, так што косці ныюць, але (урэшце гэта галоўнае) усе яны цэлыя. Хоць унучка мая зусім ужо паправілася, я не спяшаўся да сваёй хаты; я заставаўся ля яе, цешачыся яе папраўкай яшчэ больш, чым яна сама. Калі ачуньвае дзіця, дык як бы сузіраеш нараджэнне сусвету; усё наваколле нібы свежастворанае, малочнае. Дык вось, я прахалоджваўся, рассеяна прыслухоўваючыся да навін, якія прыносілі, ідучы на рынак, кумкі. Як раптам аднойчы я насцярожыўся, старьі асёл, згледзеўшы дубінку паганятага. Гаварылі, што ў Кламсі гарыць Беўронскае прадмесце і што хаты палаюць, як сухое галлё. Ніякіх падрабязнасцей мне так і не давялося ўведаць. 3 гэтай хвіліны я сядзеў, з сімпатыі, як на вуголлі. Як мяне ні супакойвалі: — Ды ты не хвалюйся' Дрэннай вестцы не сядзіцна на месцы. Калі б гэта датычыла цябе, ты даўно б ужо ведаў. Пры чым тут твая хата? Аслоў у Беўроне многа... Мяне разбірала трывога, я паўтараў сабе: — Гэта яна... Яна гарыць, я чую паленае. Я ўзяў палку і пайшоў. Я думаў: «Які ж я дурань! Гэта ж я першы раз пайшоў з Кламсі, нічога не схаваўшы! Раней заўсёды, калі набліжаўся вораг, я зносіў за сцены, на той бок моста, мае куфры, мае грошы, творы майго мастацтва, якімі я асабліва ганаруся, мой рыштунак, і хатнія пажыткі, і ўсялякі хлам, непрыгожы, нязручны, але якога не аддаў бы за ўсё золата свету, таму што гэта святыя ўспаміны нашага ўбогага шчасця... А тут я ўсё пакінуў...» I я чуў, як з таго свету мая старая прабірае мяне за глупства. А я ёй адказваў: — Сама вінаватая, гэта з-за цябе я так спяшаўся! Удосталь з ёю пагрызшыся (як-ніяк, на частку дарогі мне быў занятак), я пачаў пераконваць і яе і сябе, што турбавацца мне няма чаго. Але, нягледзячы ні на што, усё тая ж думка, як муха, упарта садзілася мне на нос, я бачыў яе ўвесь час; халодны пот цёк у мяне ўздоўж спіны і рэбраў. Ішоў я хутка. Я ўжо мінуў Вілье і пачаў падымацца ўздоўж лясістага схілу, як раптам бачу: едзе па ўзгорку каляска, а ў ёй бацька Жажо, млынар з Муло, які пазнае мяне, спыняецца, узмахвае пугай і крычыць: — Бедны ты чалавек! Мяне нібы ў жывот выцяла. Я так і стаў, разявіўшы рот, ля краю дарогі. Ён працягваў: — Куды ты ідзеш? Вяртайся, Кала! He ідзі ў горад. Толькі дарэмна расхвалюешся. Усё спалена, знесена. Нічога ў цябе не засталося. Гэтая жывёліна кожным сваім словам пераварочвала ўва мне вантробы. Я вырашыў не паказваць выгляду, праглынуў сліну, сабраўся з духам, сказаў: — Я гэта ведаю! — У такім разе,— сказаў ён пакрыўджана,— што ж ты там думаеш знайсці? Я адказваю: — Рэшткі. — Нічога не засталося, кажу табе, як ёсць нічога, ні цыбуліны. — Жажо, ты перабольшваеш: я ніколі не паверу, каб мае два чаляднікі і мае добрыя суседзі сталі глядзець, як гарыць мая хата, і не паспрабавалі выцягнуць з агню хоць некалькі каштанаў, хоць такія-сякія рэчы, па-брацку... — Твае суседзі, няшчасны? Дык гэта яны і падпалілі! Гэта мяне даканала. Ён сказаў пераможна: — Вось бачыш, ты нічога такі не ведаеш! Я стаяў на сваім. Але ён, пераканаўшыся, што першым паведамляе мне ліхую вестку, пачаў, задаволены і засмучаны, свой аповяд пра тое, як мяне спяклі. — Гэта ўсё чума, — сказаў ён.— Яны ўсе падурнелі. 1 чаму толькі ўсе гэтыя паны ўпраўскія і акруговыя, старшыны, пракуроры, нас пакінулі? Пастухоў няма. Бараны ашалелі. Калі ў Беўроне ўзніклі новыя захворванні, сталі крычаць: «Спалім зачумленыя хаты!» Сказана — зроблена. Паколькі цябе не было, дык, само зразумела. пачалі з тваёй. Стараліся шчыра, кожны дапамагаў, лічылі, што працуюць на карысць горада. 1 пры гэтым адзін аднаго падахвочвае. Калі бярэшся разбурапь. робіцца штосьці неверагоднае; п’янееш, упынку няма, нельга спыніцца. Як толькі яны падпалілі, яны пачалі скакаць вакол. Гэта было вар’яцтва жывое... «На Беўронскім мосце людзі скачуць, людзі скачуць...» Каб ты іх бачыў... «Паглядзі, як скачуць...» Каб ты іх бачыў, ты, мабыць, і сам пусціўся б з імі ў скокі. Можаш сабе ўявіць, як уся гэтая драўніна ў тваёй майстэрні палала, страляла... Адным словам, спалілі ўсё. — Мне хацелася б на гэта паглядзець. Відаць. прыгожа было,— сказаў я. Я сапраўды так думаў. Але я думаў таксама: «Я загінуў! Яны мяне забілі». Толькі гэтага я яму не стаў гаварыць. — Дык табе гэта ўсё роўна? — спытаў ён з незадаволеным выглядам. (Ён мяне вельмі любіў, мілы чалавек; але ўсё ж прыемна бывае — такая ўжо чалавечая натура! — убачыць іншы раз суседа ў бядзе, хоць бы дзеля задавальнення яго суцешыць.) Я сказаў: — Шкада, што для такога дзівоснага кастра не пачакалі да купальскай ночы. Я сабраўся ісці. — Дык ты ўсё ж ідзеш? — Іду. Бывай, Жажо. — Ну і дзівак! Ён сцебануў каня. Я ішоў ці, хутчэй, рабіў выгляд, што іду, пакуль каляска не знікла за паваротам. Я не зрабіў бы далей і дзесяці крокаў, ногі ў мяне адняліся, я рухнуў на камень, нібы сеў на гаршчок. Хвіліны, якія я перажыў потым, былі паганыя хвіліны. Мне ўжо не трэба было казырыцца. Я мог быць няшчасным, няшчасным уволю. Я ў гэтым сябе і не абмяжоўваў. Я думаў: «Я ўсё згубіў: сваё жытло і з ім надзею калі-небудзь яго нанова збудаваць; свае зберажэнні, сабраныя дзень за днём, грош да гроша, павольнай працай, якая ёсць найлепшая асалода з усіх асалод; успаміны майго жыцця, што ўеліся ў сцены, цені мінулага, як светачы. I я згубіў значна большае, я згубіў сваю свабоду. Куды мне цяпер падзецца? Мне давядзецца пасяліцца ў каго-небудзь з маіх дзяцей. А я ж заракаўся, што мяне ніколі не напаткае такая бяда! Я іх люблю. зразумела; яны мяне любяць, вядома. Але я не настолькі дурны, каб не ведаць, што кожная птушка павінна сядзець у сваім гняздзе і што старэйшыя абмяжоўваюць маладых і самі абмежаваны. Кожны клапоціцца пра свае яйкі, пра тыя, якія ён знёс. а тыя, з якіх ён сам вылупіўся, яго больш не цікавяць. Стары, які ўпарта працягвае жыць, становіцца замінкай, калі ён лезе ў малады вывадак; і як бы ён ні стараўся трымацца збоку, яму патрэбна павага! К чорту павагу! Праз яе адна бяда: з-за яе роўнасці няма. Я рабіў усё магчымае, каб маіх пяцярых дзяцей не гняла павага да мяне; і гэта мне, я сказаў бы, удалося; але што б вы ні рабілі і як бы яны вас ні любілі, яны заўсёды будуць глядзець на вас злёгку як на чужога: вы прыйшлі з тых краёў, дзе яны не нарадзіліся, а вы не ўведаеце тых краін, ку'ды яны ідуць, дык як жа вам цалкам паразумецца? Вы адзін аднаму замінаеце, і вас гэта злуе. I потым страшна сказаць: чалавек, якога больш за ўсё любяць, павінен менш за ўсё выпрабоўваць любоў сваіх блізкіх: гэта азначала б спакушаць Бога. Нельга вельмі многа патрабаваць ад нашай чалавечай натуры. Добрыя дзеці ёсць добрыя; мне скардзіцца няма на што. I яны яшчэ лепшыя, калі не даводзіцца да іх звяртацца. Я мог бы многае расказаць на гэты конт, калі б захацеў. Адным словам, у мяне ёсць гонар. Я не люблю адымаць пірог у таго, каму я яго даў. Я быццам гавару ім: «Плаціце!» Кавалкі, якія я не зарабіў сам, перасядаюць у мяне ў горле; мне здаецца, быццам нечыя вочы лічаць кожны мой глыток. Я хачу быць абавязаным толькі маёй працы. Мне трэба быць вольным, быць гаспадаром у сваёй хаце, уваходзіць, выходзіць, калі ўздумаецца. Я нічога не варты, калі пачуваю сябе прыніжаным. Ой, гора быць старым, залежаць ад літасці родных; гэта яшчэ горш, чым залежаць ад чужых: таму што родныя вымушаны мець да вас літасць; ніколі не ведаеш, ці па добрай волі яны гэта робяць; і палічыў бы за лепшае памерці, толькі б не замінаць ім». Так я стагнаў, абражаны ў сваім гонары, у сваіх сімпатыях, у сваёй незалежнасці, ва ўсім любімым, ва ўспамінах аб мінулым, што рассеяліся дымам, ва ўсім, што ўва мне было і лепшым і горшым; і я ведаў, што ўсё роўна, як бы я ні абураўся, мне прыйдзецца пайсці гэтым адзіным шляхам. Павінен прызнацца, што паводзіў я сябе зусім не як філосаф. Я адчуваў сябе бездапаможным, нібы дрэва, зрэзанае пад корань і рассечанае на кавалкі. Седзячы на сваім гаршку і шукаючы па баках, за што зачапіцца, я ўбачыў непадалёк ахінутую кронамі дрэў, што акружалі ўезд, зубчастую вежу замка Кенсі. I мне адразу ўспомніліся ўсе цудоўныя работы, якія за чвэрць стагоддзя там размясціў, мэбля, панелі, разная лесвіца, усё, што гэты добры сеньёр Фільбер мне заказваў... Незвычайны дзівак! Іншы раз ён мяне злаваў страшэнна. Гэта ж узбрыло яму ў галаву аднойчы, каб я наўрэзваў яго каханак у адзенні Евы, а яго самога ў адзенні Адама, Адама гуллівага, энергічнага, ужо пасля з’яўлення змея! А ў збройнай зале,— гэта ж уздумалася яму, каб аленевы галовы, выразаныя ў выглядзе трафея, адлюстроўвалі фізіяноміі сумленных мясцовых рагачоў! Парагаталі мы з ім уволю... Але дагадзіць гэтаму чорту было нялёгка... Было, закончыш — і пачынай спачатку. А што да грошай, дык іх я бачыў рэдка... Але гэта няважна! Ён умеў любіць усё прыгожае, ці яно было з дрэва ці з плоці, і амаль што аднолькавым чынам (і гэта правільна: твор мастацтва трэба любіць, як любіш сваю каханую, палымяна, душою і целам). I калі ён, зладзюга, мне і недаплаціў, дык затое ён мяне выратаваў! Таму што, хоць там я і загінуў, тут я ацалеў. Дрэва майго мінулага разбурана; але ў мяне засталіся яго плады; яны абаронены ад холаду і агню. I мне захацелася зноў іх убачыць і ўпіцца ў іх зубамі адразу, каб вярнуць сабе смак жыцця. Я ўвайшоў у замак. Там мяне добра ведалі. Гаспадара не было дома; але, спаслаўшыся на тое, што мне як быццам трэба зрабіць замеры для новых работ, я накіраваўся туды, дзе ведаў, што знайду свае тварэнні. Ужо некалькі гадоў, як я іх не бачыў. Пакуль мастак мае сілу ў паясніцы, ён творыць і не ўспамінае аб створаным. Да таго ж у апошні раз, калі я хацеў увайсці, пан дэ Кенсі з нейкім дзіўным смяшком мяне не ўпусціў. Я палічыў, што ў яго, мабыць, схавана нейкая асоба, якая-небудзь замужняя жанчына, а паколькі я быў цалкам упэўнены, што гэта не мая жонка, дык я і не стаў хвалявацца. I потым з дзівацтвамі гэтых вяльможных жывёл не спрачаюцца; так спакайней. У Кенсі ніхто і не стараецца зразумець гаспадара: у яго глузды не зусім у парадку.