Кала Бруньён
Рамэн Ралан
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 159с.
Мінск 2001
— Чаму гэта сёння званілі ў вялікі звон?
Яна паціснула плячамі і адказала:
— Мартынаў жа дзень.
Я ўпаў з аблокаў. У сваіх марах — хіба магчыма! — я забыўся пра бога майго горада!
Я сказаў:
— Сёння Мартынаў дзень?
I перад маімі вачамі адразу ўзнік, у натоўпе Плутархавых васпанаў і васпаннаў, сярод маіх новых сяброў, стары друг (ён ім да пары), узнік коннік, які рассякае мячом свой плашч.
— Ах, Мартыначка, мой стары кумочак, як жа гэта я забыўся, што сёння твой дзянёчак!
— Ты з гэтага дзівішся? — сказала Марціна.— Даўно пара! Ты пра ўсё на свеце забыўся, пра Госпада Бога, пра сям’ю, і пра чарцей, і пра святых, пра Мартыначку і пра Марціну, для цябе нічога не існуе, апрача тваіх праклятых кніжак.
Я смяюся: я даўно заўважыў яе нядобры позірк, калі яна прыходзіла кожную раніцу і бачыла, як я сплю з Плутархам. Жанчына ніколі не любіць кніг бескарыслівай любоўю: яна бачыць у іх альбо саперніц, альбо палюбоўнікаў. Калі дзяўчына ці жанчына чытае, яна ўпадае ў каханне і падманвае мужчыну. Таму, застаючы нас за чытаннем, яна лямантуе пра здраду.
— Гэта Мартын сам вінаваты,— кажу я,— ён нешта не паказваецца больш. А ў яго ж засталася палова плашча. Ён яе шануе, гэта нядобра. Што зробіш, дачушка? Нельга даваць забыцца пра сябе. Калі даць сябе забыць, цябе забудуць. Запомні гэты ўрок.
— Я ў ім не маю патрэбы,— сказала яна.— Дзе б я ні была, усе пра мяне памятаюць.
— Гэта так, цябе заўсёды відаць, а яшчэ больш чуваць. Апрача сённяшняй раніцы, калі я чакаў звычайнага наганяю. Чаму ты мяне яго пазбавіла? Мне яго не хапае. Задай мне яго.
Але яна, не паварочваючы галавы, сказала:
— Цябе нічым не проймеш. I я маўчу.
Я глядзеў на яе ўпарты твар, на тое, як яна закусіла губу, зарубваючы шытво. Выгляд у яе быў сумны і прыгнечаны, і мая перамога была для мяне цяжарам. Я сказаў:
— Падыдзі хоць пацалаваць мяне. Калі Мартына я і забыў, дык Марціну не. Сёння тваё свята, і ў мяне падрыхтаваны для цябе падарунак. Падыдзі па яго.
Яна насупілася і сказала:
— Злы жартаўнік!
— Я не жартую,— сказаў я.— Падыдзі, падыдзі, вось пабачыш. — Мне няма калі.
— Во бесчалавечная дачка, як, табе няма калі падысці мяне пацалаваць?
Яна неахвотна ўстала; яна недаверліва падышла:
— Якое яшчэ глупства, якую выхадку ты для мяне прызапасіў? Я працягнуў да яе рукі.
— Ну,— кажу,— пацалуй мяне.
— А падарунак? — кажа.
— Дык вось ён, вось ён,— гэта я.
— Няма чаго і сказаць! Добры падарунак!
— Добры ці дрэнны, усё, што ў мяне ёсць, я табе дару. я здаюся, без усялякіх умоў, на тваю літасць. Рабі са мною, што хочаш.
— Ты згодзен перабрацца ўніз?
— Я аддаю сябе звязаным па руках і нагах.
— I ты згодзен мяне слухацца, згодзен, каб цябе любілі, павучалі, лаялі. песцілі, бераглі, зневажалі?
— Я адрокся ад уласнай волі.
— Ну, і адпомшчу ж я! Ах ты, мой мілы дзядок! Злы падшыванец! Які ты харошы! Упарты стары! I злаваў жа ты мяне!
Яна цалавала мяне, трэсла, як мех, і туліла да сябе, як дзіцянё.
Яна не стала чакаць ні хвіліны. Мяне ўпакавалі. I Фларымон з пекарамі, упрыгожаныя белымі каўпакамі, упяклі мяне па вузкай лесвіцы, пяткамі наперад, патыліцай назад, уніз, у шырокі ложак, у светлы пакой, дзе Марціна і Гладзі мяне апекавалі, распякалі, дапякалі бясконца:
— Цяпер папаўся, папаўся, не ўцячэш, валацуга!
I гэта вялікае шчасце!
I вось я ў палоне, я выкінуў мой гонар на памыйніцу; стары хрэн з гэтага часу падначалены Марціне... I ў хаце, непрыкметна, усім кірую я.
Цяпер Марціна нярэдка ўладкоўваецца каля мяне. I мы гутарым. Мы прыгадваем, як аднойчы, ужо даўно, мы вось гэтак жа сядзелі адно каля аднаго. Але толькі тады за лапку была прывязана яна, таму што пашкодзіла сабе нагу, скачучы ноччу з акенца (закаханая кошка!), каб бегчы на спатканне са сваім сардэчным другам. Нягледзячы на калецтва, я даў ёй добрага прачуханца. Цяпер ёй гэта смешна, і яна кажа, што я яшчэ мала яе адлупцаваў. Але ў той час, колькі я ні лупцаваў і колькі ні пільнаваў,— a я ж чалавек хітры,— яна аказвалася ў дзесяць разоў хітрэйшая за мяне, круцелька, і выслізгвала ў мяне з рук. Зрэшты, яна была не такая дурная, як мне здавалася. Галаву яна не згубіла, не ведаю, як астатняе; а згубіў яе, трэба думаць, сардэчны дружок, таму што цяпер ён яе мужычок.
Мы з ёю смяёмся з гэтых свавольстваў, і яна, цяжка ўздыхнуўшы, кажа, што закончаны смех, што лаўры зрэзаны і ў лес
мы больш не пойдзем. I мы гутарым пра яе мужа. Як жанчына разумная, яна лічыць яго сумленным хлопцам, увогуле неблагім, хоць і не ўдалым. Шлюб створаны не для забавы.
— Кожны гэта ведае,— кажа яна,— і ты лепш за ўсіх. Так ужо яно ёсць. Даводзіцца мірыцца. Шукаць кахання ў мужы — чэрпаць ваду ў лужы. Я не дурная, дарэмна слёз не трачу, па тым, чаго няма, я і не плачу. Я задавольваюся тым, што ў мяне ёсць; і тое, што ёсць, добрае і так. Шкадаваць няма чаго... А ўсё ж такі я цяпер бачу, як мала падобна тое, чаго хочаш, да таго, што можаш, тое, пра што марыш у юнацтве, на тое, чаму бываеш рады, калі састарэеш ці гатоў састарэць. I гэта міла, a магчыма, і смешна; не ведаю, што з двух. Усе гэтыя спадзяванні, усе гэтыя хваляванні, гэтыя імкненні, гэтыя мучэнні, гэтыя жаданні і гэтыя паланні,— каб потым падаграваць на іх каструлю і знаходзіць поліўку смачнай!.. I яна смачная, далібог жа, смачная; акурат для нас; большага мы не заслугоўваем. Калі б мне гэта некалі сказалі!.. I потым, на благі канец, каб было смачней, у нас ёсць смех; а гэта даволі добрая прыправа, з ёю з’ясі і камень. Вялікая падмога,— мы з табою добра гэта ведаем,— умець смяяцца з самога сябе, калі зрабіў глупства і бачыш гэта.
Мы сабе ў гэтым і не адмаўляем,— а ў тым, каб смяяцца з іншых, і пагатоў. Іншы раз мы маўчым, марым, думаем, я — уткнуўшыся ў кнігу, яна — у шытво; але языкі цішком працягваюць сваю работу, быццам два ручайкі, якія цякуць пад зямлёй і раптам выбягаюць на сонца подскакам. Марціна, пасярод цішыні, выбухае рогатам; і пайшлі мянціць языкі!
Я спрабаваў быў увесці ў нашу суполку Плутарха. Мне хацелася далучыць Марціну да яго цудоўных апавяданняў і да мае патэтычнай манеры чытаць. Але мы не мелі ніякага поспеху. Ёй былі гэтак жа патрэбны Грэцыя і Рым, як у хаце дым. Нават калі яна, з ветлівасці, старалася слухаць, праз хвіліну яна была ўжо далёка, і думка яе лунала невядома дзе ці, дакладней, абходзіла дазорам, з верху да нізу, хату. На самым актуальным месцы, калі я мудра прыберагаў хваляванне і падрыхтоўваў, з дрыжаннем у голасе, заключны эфект, яна раптам перабівала мяне і крычала што-небудзь Гладзі ці Фларымону, на другім канцы хаты. Я быў пакрыўджаны. Я перастаў. Нельга патрабаваць ад жанчын, каб яны падзялялі разам з намі нашы летуценні. Жанчына — наша палавіна. Так, але толькі якая? Верхняя? Ці іншая? Ва ўсякім разе агульны ў нас — не мозг; у кожнага свой, свая скарбонка дурнот. Як два парасткі аднаго ствала, мы размаўляем сэрцам...
Размаўляю я выдатна. Хоць і стары чорт, калека, жабрак пацёрты, я ўсё ж ухітраюся напаследак акружаць сябе амаль ці не кожны дзень лейб-гвардыяй прыгожанькіх суседак, якія, размясціўшыся вакол маёй пасцелі, заводзяць вясёлыя трэлі. Яны прыходзяць нібы для таго, каб паведаміць якую-небудзь важную вестку: ці папрасіць аб якой-небудзь паслузе, ці пазы-
чыць што-небудзь з рэчаў. Для іх добрая любая зачэпка, пра якую можна забыцца, пераступіўшы парог. Сабраўшыся ўсе разам, як на рынку, яны рассаджваюцца, Гільяміна з вясёлымі вачамі, Югета з прыгожанькім носікам, шустрая Жакота, Маргерон, Алізон, і Жылета, і Масета, вакол цяляці на ложку ў хаце: і шу-шу-шу, пайшлі шчабятаць, кумкі мае, кумкі, на губах ва ўсіх траскатня і смех, з усіх бакоў гудзе гамонка! А вялікі звон — гэта я. У кайстры ў мяне заўсёды знаходзіцца якая-небудзь з’едлівая казачка, якая казыча, дзе трэба: люба шядзець, як яны млеюць! Іхні смех на вуліцы чуваць. I Фларымон, закрануты маім поспехам, просіць мяне, пакепліваючы, адкрыць яму мой сакрэт. Я адказваю:
— Мой сакрэт? Я малады, старычына!
— I потым,— кажа ён пакрыўджана,— твая дурная слава. За старымі бабнікамі бабы заўсёды бегаюць.
— Зразумела,— кажу.— Хіба не выклікае павагі стары ваяка? Усім хочацца на яго зірнуць, усе думаюць: «Ён вярнуўся з краіны славы». А гэтыя думаюць: «Кала пабываў у падарожжах, у краіне кахання. Ён яе ведае, і нас ён ведае... А потым, хто паручыцца? Магчыма, ён яшчэ і паваюе».
— Стары свавольнік! — ускліквае Марціна.— Як гэта вам падабаецца? Ён яшчэ ўздумае закахацца!
— А чаму б і не? Гэта ж думка! Раз ужо на тое і пайшло, дык, каб вас пазлаваць, я вазьму і ажанюся.
— Ну што ж, жаніся, мілы, табе якраз да твару прыгажуня жонка, а мо дзве. Навошта ў сэрцах нашых маладосць жыве?
Міколаў дзень (6 снежня)
На Міколаў дзень мяне паднялі з ложка і падкацілі ў крэсле да акна, каля стала. Пад нагамі ў мяне грэлка. А спераду — драўляны пюпітр з дзіркай для свечкі.
У дзесяць гадзін брацтва суднавадзіцеляў, «плаціншчыкі» і рабочыя, «рачныя падручныя», на чале са скрыпкамі, прайшло перад нашай хатай, узяўшыся пад рукі і прытанцоўваючы ўслед за сваім сцягам. Па дарозе ў царкву яны абходзілі шынкі. Убачыўшы мяне, яны прывіталі мяне воклічамі. Я ўстаў, пакланіўся майму свяціцелю, які адказаў мне тым жа. Я паціскаў, праз акно, іхнія пачарнелыя лапы і ліў, як у лейку, у іхнія разяўленыя раты па шкляначцы гарэлкі (з такой жа карысцю разлі віно сярод палёў!).
Апоўдні да мяне з’явіліся з віншаваннямі мае чатыры сыны. Як дрэнна ні ладзіш, раз у год даводзіцца ладзіць; імяніны бацькі — справа святая; гэта стрыжань, вакол якога ўсім роем трымаецца сям’я; святкуючы гэты дзень, яна з’ядноўваецца, яна вымушае сябе да гэтага. I я лічу гэта патрэбным.
Дык вось, у гэты дзень мае чатыры малайцы сустрэліся ў мяне. Радасць гэта для іх была невялікая. Яны адзін аднаго недалюбліваюць, і, мне здаецца, адзіная сувязь між імі — гэта я. У наш час
распадаецца ўсё, што калісьці аб’ядноўвала людзей: хата, сям’я, вера; кожны лічыць, што мае рацыю ён адзін, і кожны жыве сам па сабе. Я не збіраюся прыкідвацца старым, які абураецца, і бурчыць, і лічыць. што з ім скончыцца і свет. Свет дык здолее выблытацца; і, па-мойму, моладзь лепш за старых ведае, што ёй трэба. Старасць — рэч цяжкая. Свет вакол цябе мяняецца; і калі ты сам не мяняешся таксама, дык месца табе няма! Але мяне гэта не палохае. Я сяджу сабе ў крэсле. Мне ў ім добра. I калі для таго, каб цябе не прагналі, патрабуецца памяняць думкі, што ж, я і памяняю, я здолею памяняць іх так, што застануся (гэта само сабой) ранейшым. А пакуль што я сачу з майго крэсла, як свет мяняецца і моладзь спрачаецца; я з іх дзіўлюся і чакаю ціхенька, потым момант падбяру і павяду іх, куды хачу...
КНІГІ ОНЛАЙН
