Кала Бруньён
Рамэн Ралан
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 159с.
Мінск 2001
— Я ёй не кажу, каб гэта было пахвальна, я толькі кажу, што так робяць усе, і ты, кюрэ, першы. Вылуплівай вочы! Калі табе даводзіцца мець справу з якой-небудзь багамолкай, якая ўсё бачыць, усё ведае, усюды тыцкае нос, у якой рот напханы зласлоўем, як мех, няўжо ты, каб яе суняць, не запхнуў бы ёй дзюбу блінцамі?
— А Божа, калі б гэта магло дапамагчы! — ускліквае кюрэ.
— Я Марго абылгаў, яна лепшая за любую жанчыну. Яе язык хоць калі-нікалі на што-небудзь карысны.
— А на што, дзядуля?
— Калі падбіраецца воўк, яна крычыць...
I раптам пры гэтых словах сарока падымае крык. Яна злуецца. Яна сварыцца, б’е крыламі, кружыць у паветры, лае кагосьці ці штосьці, там, у Армскай даліне. На ўзлеску яе гпушкі-кумы, кукша Шарло і крумкач Кала, адказваюць ёй такім жа рэзкім і раздражнёным голасам. Людзі смяюцца, людзі крычаць: «Воўк! Воўк!» Ніхто ў гэта не верыць. Усё-такі ідуць глянуць (верыць — добра, бачыць — лепш)... I што ж бачаць? Людцы мае! Атрад узброеных людзей, якія рыссю падымаюцца ўгару. Мы іх пазнаём. Гэта гэтыя разбойнікі, везлэйскія войскі, якія, ведаючы, што наш горад нікім не ахоўваецца, вырашылі застаць сароку (толькі не гэтую) у гняздзе!..
Вы разумееце самі, што мы не трацім часу на іх сузіранне! Усе крычаць: «Ратуйся, хто можа!» Штурханіна, таўкатня. Даюць
лататы з усіх ног, па дарозе, праз палеткі, хто стрымгалоў, хто на ліхім баку ўласнай асобы. Мы ўтраіх ускакваем у вазок з вослікам. Быццам разумеючы, што робіцца, Магдалінка ляціць стралой, яе на ўсю моц падганяе кюрэ Шамай, які ад празмернага хвалявання зусім забыўся на павагу да аслінай спіны, пазначанай сімвалам крыжа. Мы едзем у плыні людзей, што равуць як рэзаныя, і, пакрытыя пылам і славай, першымі ўязджаем у Кламсі, апярэджваючы астатніх уцекачоў. Мы імчымся наўгалоп, вазок грукаціць, Магдалінка ляціць, кюрэ падганяе, мы праносімся праз Беянскае прадмесце, лямантуючы:
— Вораг ідзе!
Напачатку людзі смяяліся, гледзячы на нас. Але хутка ўсё зразумелі. I тады ўсё ператварылася нібы ў мурашнік, у які торкнулі палку. Кожны мітусіўся, выбягаў, вяртаўся, зноў выбягаў. Мужчыны ўзбройваліся, жанчыны пакавалі манаткі, рэчы ўзвальваліся на тачкі, у кашы, усё насельніцтва прадмесця, пакінуўшы свае пенаты, рынулася ў горад, пад ахову сцен; плытнікі, як былі, ва ўборах і масках, рагатыя, касцістыя, пузатыя, хто ў выглядзе Гарганцюа, хто ў выглядзе Вельзевула, кінуліся да бастыёнаў, узброеныя бусакамі і восцямі. Так што, калі авангард паноў везлэйцаў падышоў да сцен, масты былі паднятыя, і па той бок рова нікога не засталося, акрамя некалькіх гаротнікаў, якім губляць не было чаго, а таму не было чаго і ратаваць, ды караля рагачоў, нашага сябра Плюўё, пакінутага сваёю світай, які, набраўшыся па рыльца і п’яны, як Ной, соп на сваім асле, трымаючы яго за хвост.
I вось тут якраз і спазнаецца ўся выгода мець сваімі ворагамі французаў. Іншыя асталопы, немцы, швейцарцы ці англічане, якія думаюць жыватом і пачынаюць разумець толькі на Сёмуху тое, што ім скажаш у пост, падумалі б, што з іх глумяцца; і я б паўгроша не даў бы за шкуру беднага Плюўё. А ў нас разумеюць адзін аднаго з паўслова: адкуль людзі ні з’явяцца, з Іль-дэ-Франса ці з Праванса, з Шампані ці з Брэтані, няхай гэта гусі з Боса, аслы з Бона ці зайцы з Везлэ, колькі б яны ні змагаліся, як бы ні стараліся, у добрым жарце наш брат француз заўсёды знаходзіць кус. Убачыўшы нашага Сілена, увесь варожы лагер заржаў носам, ротам, горлам і нутром, сэрцам і жыватом. I, клянуся святым Геласіем, бачачы, як яны рагочуць, мы самі лопаліся ад смеху на сваіх бастыёнах. Потым мы пачалі абменьвацца праз равы вельмі трапнай лаянкай. накшталт Аякса і Гектара траянскага14. Толькі наша лаянка была на пяшчотнейшым сале. Мне хацелася б яе запісаць, але няма часу; і ўсё ж я яе запішу (пачакаем!) у адзін зборнічак, куды я занатоўваю вось ужо дванаццаць гадоў лепшыя жарты. свавольствы і вольнасці, мною пачутыя, сказаныя ці прачытаныя (далібог, было б шкада, калі б яны прапалі) за доўгае маё бадзянне па гэтых слёзных пакутах. Ад адной думкі пра іх у мяне трасеіша жывот, і я пасадзіў кляксу, вось гэтую вось.
Накрычаўшыся ўволю, трэба было пераходзіць да дзеянняў (усякае дзеянне пасля доўгіх прамоў ненатхняльнае). Hi ў іх, ні ў нас асаблівай да таго ахвоты не было. Іх спроба не ўдалася: мы былі за прыкрыццём; лезці на сцены ім не хацелася зусім: ці доўга паламаць сабе косці? Аднак трэба ж было ва ўсякім разе штосьці рабіць, усё роўна што. Папалілі порах, пашчоўкалі: хочаш — на, атрымлівай!Ніхто ад гэтага не пацярпеў, акрамя вераб’ёў. Седзячы, прыхіліўшыся да сцяны, у мірнай цішыні, мы чакалі, каб кулі ўгаманіліся, каб пастраляць і самім, хоць і не цэлячыся (не варта залішне высоўвацца). Выглянуць адважваліся, толькі калі чуваць было, як лямантуюць іх палонныя; там было з добры тузін беянскіх мужчын і жанчын, выстраеных у рад, да гарадской сцяны не тварам, а тылам, і іх лупцавалі. Яны крычалі немым голасам, хоць бяда была ўжо не такая вялікая. Мы, каб адпомсціць, надзейна ўкрытыя, прайшліся ўздоўж нашых курцінаў, трасучы над сцяною дзідамі з насаджанымі на іх кумпякамі, сэрвелатамі і каўбасамі. Нам чуваць было, як аблога раўла ад злосці і прагнасці. Мы акрыялі духам, і каб умацаваць яго цалкам (калі надумаўся жартаваць, абгрызі жарт да касцей!), з надыходам вечара мы расставілі пад ясным небам на схілах, карыстаючыся сценамі, як шырмай, сталы, заваленыя ежай і бутэлькамі; мы селі баляваць, з вялікім шумам, песнямі і чоканнем за здароўе шырокай Масленкі. Тыя ледзь не палопалі ад шаленства. Так гэты дзень прайшоў падобраму без асаблівай шкоды, калі не лічыць тое, што адзін з нашых, тоўсты Гено з Пусо, захацеў, падпіўшы, прайсціся па сцяне са шклянкаю ў руцэ, каб іх пацвяліць, і яму з мушкета ворагі скрышылі і шклянку і мазгі. I мы, з нашага боку, скалечылі аднаго ці дваіх, у адказ. Але нашага настрою гэта не азмрочыла. Вядома, на кожнай гулянцы быць разбітай шклянцы.
Шамай чакаў ночы, каб выбрацца з горада і вярнуцца да сябе. Як мы яго ні ўгаворвалі:
— Дружа, гэта рызыкоўна. Лепш перачакай. Бог паклапоціцца аб тваіх прыхаджанах.
Ён адказваў:
— Маё месца сярод маёй паствы. Я Божая рука, без мяне Бог будзе аднарукім. А са мною ён ім не будзе, я ручаюся.
— Веру, веру,— сказаў я,— ты гэта даказаў, калі гугеноты бралі прыступам тваю званіцу і ты цяжкай булавой укакошыў іхняга капітана Папіфага.
— Нехрысць быў вельмі здзіўлены,— сказаў Шамай.— I я не менш. Я чалавек добры і не магу глядзець на кроў. Гэта агідна. Але чорт яго ведае, што робіцца з чалавекам, калі ўсё навокал не ў толк! Становішся сам як воўк.
Я сказаў:
— Гэта праўда, варта апынуцца ў натоўпе, як адразу робішся няўцямным. Сто мудрацоў раджаюць дурня, а сто бараноў — воўка... Скажы мне, дарэчы, кюрэ, якім чынам ты прыміраеш гэтыя
дзве маралі — мараль асобнага чалавека, які жыве вока ў вока са сваім сумленнем і зычыць міру сабе і іншым, і мараль чалавечых стагкаў, дзяржаў якія з вайны і злачынства робяць добпесць? Якая з іх ад Бога?
— Што за пытанне? Абедзве. Усё ад Бога.
— Тады ён сам не ведае, чаго хоча. Ці, найхутчэй, ведаць дык ведае, але не можа. Калі яму даводзіцца мець справу з людзьмі адзін на адзін, дык гэта проста; яму нічога не значыць прымусіць іх слухацца. Але калі людзі збяруцца ў натоўп, тады Богу не па сабе. Чаго варты адзін супраць усіх? Тут чалавек адданы зямлі, маці сваёй, якая ўсяляе ў яго свой крыважэрны дух... Памятаеш казку, дзе людзі, у пэўныя дні, становяцца ваўкамі, а потым вяртаюцца ў сваю шкуру? У нашых старых казках ведаў больш, чым у тваім малітоўніку, сябра кюрэ. У дзяржаве ўсякі чалавек выступае ў сваёй воўчай шкуры. I колькі б дзяржавы, і каралі, і іхнія міністры ні прыбіраліся пастухамі і ні выдавалі сябе, жуллё, за родзічаў вялікага пастуха, твайго добрага пастыра, усе яны рысі, быкі, ляпы і жываты, якія нічым не напхаеш. A для чаго? Для таго, каб наталіць празмерны голад зямлі.
— Ты залгаўся, паганец,— сказаў Шамай.— Ваўкі ад Бога, як і ўсё астатняе. Ён усё рабіў на карысць нам. Ці табе невядома, што сам Ісус, кажуць, стварыў воўка, каб той вартаваў капусту, якая расла ў садзіку ў Прасвятой Багародзіцы, ад коз і казлянят? Ен меў рацыю. Паклонімся яму. Мы век скардзімся на моцных. Але, дружа мой, калі б слабыя сталі каралямі, было б яшчэ намнога горш. Вывад: усё добра — і ваўкі і авечкі; авечкам патрэбны ваўкі, каб іх сцерагчы; а ваўкам — авечкі, таму што трэба ж есці... А цяпер, мой Кала, я адпраўляюся пільнаваць сваю капусту.
Сутану падабраўшы, дубінку ў руку ўзяўшы, ён пайшоў у цёмную ноч, расчулена даручыўшы мне Магдалінку.
У наступныя пасля таго дні было не так весела. У першы вечар мы нажэрліся, як дурні, без меры, да абжорства, дзеля пахвальбы і праз глупства. I нашы запасы больш чым парастрэсліся. Давялося падцягваць жываты; іх і падцягнулі. Але дурыліся паранейшаму. Як паелі ўсе каўбасы, зрабілі іншыя — кішкі, напханыя вотруб’ем, канаты, вымачаныя ў дзёгці, — і размахвалі імі на гарпунах перад носам у ворага. Але шэльма зразумеў падман. Куля аднойчы ўспарола такую каўбасу на самай сярэдзінцы. I хто тут пасмяяўся? He мы. Каб нас даканаць, гэтыя разбойнікі, бачачы, што мы з нашых сцен вудзім рыбу ў рэчцы, узялі дый паставілі ля шлюзаў, вышэй і ніжэй па цячэнні, вялікія сеткі, каб перахопліваць улоў. Дарэмна наш настаяцель угаворваў гэтых паганцаў не перашкаджаць нам пасціць. 3-за адсутнасці поснага прыйшлося харчавацца ўласным тлушчам.
Вядома, мы маглі б заклікаць на дапамогу пана дэ Невера. Але, кажучы шчыра, мы не вельмі прагнулі зноў браць на пастой яго воінства. Выгадна было мець ворагаў звонку, чым сяброў унутры. I таму, пакуль можна было без іх абысціся, мы маўчалі; так лепш
было. Вораг жа быў настолькі сціплы, што таксама іх не выклікаў. Лічылі за лепшае спраўляцца самім, без старонніх. 1 вось, не спяшаючыся, распачалі перамовы. А тым часам у абодвух станах жылі-былі даволі разважна, клаліся рана, уставалі позна, увесь дзень гулялі ў шары і ў коркі, пазяхалі, не столькі ад голаду, колькі ад нуды, і спалі так непрабудна, што мы, і посцячы, тлусцелі.
Рухацца стараліся як мага меней. Але цяжка было стрымаць падлеткаў. Гэтыя гарэзы, з іх вечнай беганінай, віскатам і смехам, заўсёды ў руху, толькі і тырчалі на сценах, паказвалі ворагам язык, абстрэльвалі іх каменнем: у іх была цэлая артылерыя з бузінавых трубак, з прашчаў з вяровачкай, з расшчэпленых палачак... бах, шчоўк, у самую гушчу! I нашы мартышкі равуць ад смеху, a пабітыя, шалеючы, клянуцца іх зніштожыць. Нам крыкнулі, што, калі яшчэ хоць адзін дураслівец на сцяне высуне нос, у яго смальнуць з аркебузы'5. Мы абяцалі за імі прыглядаць, але як хлопчыкаў ні дакарай, як ім вушы ні надзірай, яны выслізгваюць, як вугры, толькі трымай. А горш за ўсё, я вам скажу (я і да гэтага часу яшчэ дрыжу),— гэта тое, што ў адзін цудоўны вечар я раптам чую крык: аказваецца, Гладзі (вось і глядзі!), гэтая ціхоня, святая карцінка,— ах, скацінка, золата маё! — з адхону скокнула ў роў... Божа, я яе высцебаць быў гатоў!.. Мігам я быў на сцяне. I ўсе мы пазвешваліся з яе. О гора мне... Вораг быў бы ў выйгрышы, калі б узяў нас на прыцэл; але і ён, як і мы, глядзеў у роў на маю малышачку, якая (хвала табе, Маці Боская!) скацілася мякка, як кошачка, і, зусім не спалохаўшыся, седзячы ў квецені травастою, падымала галаву да галоў, якія звешваліся па баках, і, усміхаючыся ім у адказ, ірвала букет. Усе ўсміхаліся ёй таксама. Монсеньёр дэ Раньі, варожы камендант, загадаў, каб ніхто не крыўдзіў дзяўчынку, і нават кінуў ёй, мілы чалавек, сваю бамбаньерку.
КНІГІ ОНЛАЙН
