Кантакты
Сіла прыцягнення Бацькаўшчыны
Лявон Юрэвіч, Наталля Гардзіенка
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 280с.
Мінск 2016
Ідзеш нібы у нейкім кратэры, А гмахі ўверх — вузей, вузей.
Але цябе ужо не кратае Чужой фантастыкі музей.
Тут кожны небаскроб адразу Сніць дзесяць тысяч розных сноў. Я ні насмешкай, ні абразай He разбуджу яго сыноў...
За дзень агледзеў гмахі, скалы, Глухі асенні акіян.
Шкада, што ў Бруклін не пускаюць Павандраваць такіх, як я.
3 Эмпайра цяжка ўбачыць гора, Яно глыбей, яно грубей.
Кіруй, шафёр, мой друг, за горад, Гані хутчэй у Астэрбей!
Шыпіць дарога, пахне ветрам.
Хвала тварцам такіх дарог!
Пракласці іх між скал і нетраў Народ вялікі толькі мог.
Я павярнуўся на імгненне, Зірнуў назад у чорны змрок — I сэрца ёкнула ў здзіўленні: НьюЙорк, прыгожы ты здалёк!
Нібы на ўцеху дзецям злеплены 3 янтарных кропелек смалы, 3 зялёных, залатых і срэбраных Крыштальных кубікаў малых.
Там бегаюць начныя зайкі, Плывуць у рэках светлякі — Гарыць святла і шкла мазаіка...
НьюЙорк, ты ж можаш быць такім —
I прыгажэй, і чалавечней,
I казачней,і разумней, I зблізку стаць на векі вечныя Такім, як здаўся зараз мне.
Пімен Панчанка. Нью-йоркскія малюнкі
ПАТРЭБА МАЛІЦЦА СВАІМ ЗОРКАМ323
Наладжванне, а хутчэй, намацванне кантактаў метраполіі з паваеннай эміграцыяй пачалося ці не ад самага з’яўлення гэтае эміграцыі
Вось што ў лісце да Аўгена Каханоўскага пісаў тагачасны Прэзідэнт Рады БНР Мікола Абрамчык:
«В. Паважаны Спадар Старшыня, атрымаў сёньня сьвяточны нумар “Бацьксушчыны”. Артыкул324 пра “ЧорнагаKama”325 пададзены [неразб.] в. неабярэжна.
Выглядае напроста правакацыяй нейкай. Падаецца столькі непатрэбныхрэчау, дэмаскаваныякансьпірацыі і г. д. Наякое-ж ліха падаваць такіе сьляды, як “партызаны жывуць у калхозах, займаюць становішчы ” ды чуць не адрас вілы Вітушкі326. Выходзіць, што такіх нямецкіх бегляцоў не варта выпускаць зь Беларусі.
Думаю, што Вам абавязкова патрэбна на гэта зьвярнуць увагу тых 2-х хлопцаў, каб яны аб гэтымусім пераказалі там каму патрэбна.
3.4. я Вам выслаў ліст, у якім выказаў некулькі сваіх думак, якіе eapma-б было туды накінуць праз гэтых хчопцаў.
Цяпер, чытаючы “Бацькаўшчыну”, прыйшла мне яшчэ адна. Ці не маглі-бяны гэтага “Чорнага Kama ” назову — перамяніць
323 Дзякуй Юрыю Бабічу за расчытванне польскамоўнага хуткапісу.
324 Маецца на ўвазе тэкст: У службе «Чорнага Ката». Успамшы нямецкага палоннага//Бацькаўшчына. № 2 (62). 25 сакавіка 1950. С. 3.
325 «Чорны Кот» — антысавецкая партызанская арганізацыя, якая дзейнічала ад 1944-1945 гг. да пачатку 1950-х гг. пад кіраўніцтвам Міхася Вітушкі. (Гл.: Антысавецкія рухі ў Беларусі: 1944—1956. Менск: Архіў Найноўшае Гісторыі, 1999.)
326 Вітушка, Міхась (1907—?), вайсковы дзеяч, кграўнік Беларускага Рэзістансу ў другой палове 1940-1950-х гг (Гл.: Антысавецкія рухі ў Беларусі: 1944^1956. Менск: Архіў Найноўшае Гісторыі, 1999.)
на такі нацыянальны назоў, які-б акрэсьліў ясьней ідэйна палітычны характар нашага змаганьня. Было-б в. добра, каб яго зачянш на “Варту Б.Н.Р. ” ці “ГвардыюБ.Н.Р. Або калі нельга ў цэласьці зьліквідаваць гэты назоў “Чорны Кот ”, то прынамсі часьць іх, скажым, лепшыя адзінкі-аддзелы назваць “Вартай Б.Н.Р. ” а калі й гэтага нельга, то новую зрабіць фармацыю пад гэтым назовам.
На гэтьш-бы мы в. выйгралі папітычна. Гэта-бмагутнейшымрэхам абыйшлосяў сьвеце ілягчэйшымі-б былі нашыя сукцэсы дыпляматычныя. A то “Чорны Кот ” хто яго ведае што такое нацыянальнае гэта наша, ці нейкае інтэрнацыянальнае, ці нештахоць і беларускае, але без акрэсьленага палітычнага аблічча, ось нешта анты бальшавіцкае і ўсё.
Потым было-б в. добра, калі Вамудасцца празь іх перакінуць з “Бацькаўшчыны” нашагаМаніфэстў11, некулькі пастановаў Рады, апошні сьвяточны№ “Бацькаўшчыны”
На гэты ліст Аўген Каханоўскі адказаў:
«Шайоўны СпадарПрэзыдэнт! НаВашыялісты ад 3.4.1950 і 12.4.1950 г. я адказваю із спазьненьнем галоўным чынач дзеля таго, што спадзяваўся хуткага спатканыія /з нашым кур 'ерам з Бацькаўшчыны, каб мець беспасярэднія ад яго больш падрабязныя і канкрэтныя інфарчацыі, чымсяягоныя асьцярожныя й толькі агульныя інфармацыіўлістох. Аднак гэтае спатканьне зь незалежных ад нас і яго прычынаў затрымалася. Цяпер мы маем пратакол пераслуханьня яго нашымі прыяцелямі, дастаўлены нам кур ’ерскаю поштаю, і надзею хуткага псібачаньня. Болей аб гэтым пісаць Вам ня буду, бо хутка Вы спаткаецеся ў Нью Ёрку з ген. Ф. Кушачем329, які Вач зложыць аб гэты.ч
127 Маніфэст Рады Беларускай Народнай Рэспублікі Н Бацькаўшчына. № 9 (12). 25 сакавіка 1948. С. 1.
328 Ліст М. Абрамчыка да А. Каханоўскага ад 12.04.1950. На лісце — штамп «Капс. Uradu B.N.R. No 91 Data AHIZSINSIWVIPRIDS». Захоўваецца ў архіве БІНІМа.
329 Францішак Кушаль (1895-1968), вайсковы і грамадскі дзеяч. Ад пачатку 1950-х гг. жыў у Нью-Ёрку (ЗША). Браў актыўны ўдзел у працы Рады БНР, Беларуска-амерыканскага задзіночання (у 1952-1954 гг. —
дакумэнтальную справаздачу. Калі-ж Ф. Кушэль выедзе зь Мюнхэну ў ЗША яшчэ на гэтым тыдні і ня зможа бачыцца з нашым кур ’ерам, то пры сваім спатканьні зь ш я сам пастараюся праіяструктаваць яго аб Вашых прапазыцыях, а пры спатканьні з Вамі дапоўню Вам справаздачу Ф. Кушэля. Тое, што Вы чулі ў гэтай cnpaee ад В. Русака330, нічога супольнага з нашай акцыяй ня мае: там мова йшла аб нязнаным нам перабежчыку-беларусу зь Беластоку, які жыве цяпер пад амэрыканскім наглядам у Мюнхэне, прыяжджаў двойчы да нас і пасьля ўважлівага пераслуханьня яго зрабіў на насуражаньне чалавека, да якога мы ня маем даверу. Што-ж да артыкулу ў “Бацькаўшчыне”, перадрукаванага зь нямецкай газэты “Райнішэ Цайтунг”^, то ён ня зробіць нашым партызанам ніякае шкоды, бю, паводля нашых верагодных інфармацыяў, ад травеня месяца 1948 г. пасьля выпадкаў правакацыі польскіх партызанскіх аддзелаў якія перайшлі ў Беларусь з Польшчы, нашая партызанка так рэарганізавана й закансьпіравана, што яе здэкансьпіраваць цяжка. А немец у сваіх успамінах, праўдападобна апавядаючы аб партызанскай дзейнасьці, увагу балыйавікоў адводзіць у бок»332.
Дык якім чынам, якімі сцежкамі дабіраліся — спачатку ў Нямеччыну, пазней у ЗША — «госці» і звесткі з Беларусі, абмінаючы прафесійную ўвагу неабыякавых людзей на Бацькаўшчыне.
Дакладнага адказу тым часам не знойдзена, але пэўныя здагадкі з’яўляюцца. Так, на адбітку аднаго выпадкова выяўленага ліста асадкаю зробленая заўвага: «Ліст да Ант. Адамовіча
старшыня арганізацыі). У 1967 г. пераехаў з жонкай паэткай Наталляй Арсенневай да сына ў Рочэстэр.
,3° Васіль Русак (1923-2000), грамадскі дзеяч Ад 1950-х гг. жыў у Нью-Джэрсі, уваходзіў у кіраўніцтва Нью-Джэрсійскага аддзела Беларуска-амерыканскага задзіночання, быў актывістам БАПЦ.
311 «Die RheinischeZeitung»—нямецкаягазетаСацыял-дэмакратычнай партыі, што выдавалася ў Кёльне ў 1892-1933 і 1946-1951 гг.
332 Ліст Аўгена Каханоўскага да Мнсолы Абрамчыка ад 06.05.1950. Захоўваецца ў архіве БІНіМа.
Васіля Гінтаўта, прысланы праз Полыйчу Ліст прысланы ў выніку сувязі, якую К. Мяр:іякт дапамог начадзіць праз ЦРУ.
3 пытаннем, што гэта была за сувязь, што наогул вядома пра яе, я быў звярнуўся да Янкі Запрудніка На жаль, высветлілася няшмат. Янка Запруднік адпісаў: «Пра Мерлякову сувязь з ЦРУ ўмяне, фактычна, ня веда, а толькі дагадка. Аднойчы — гэта было недзе ў канцы 50-х ён пытаецца ў мяне, ці не хацеў бы я паслаць пачку сваім у Беларусь. Я папытаўся ў яго, пра якую гэта пачку ён гаворыць. А ён кажа, што ведаве такую кампанію, якая высылае ў Беларусь дармовыя пачкі з харчамі. Каштаваць гэткая пачка нічога ня будзе, сказаў ён, трэба толькі даць адрас. Я падзякаваў яму за прапанову, але ад ягонай услугі адмовіўся, падумаўшы, што за гэтай прапановай хаваюг/ца нейкія дадатковыя мэты. Болыйу нас на гэтую тэму гутарак ня было. Вось гэта — уся мая “веда А дагадкі тут пра Мерлякову сувязь могуць быць самыя розныя»3^.
Пэўныя кірункі пошуку сувязей, некаторыя ідэі ўжо маюцца. Цяпер жа — да самога ліста, высланага з Гародні з далучанай кароткай пісулькай па-польску: «Шчэцын, 3.V.59. Шаноўны спадар! Выконваючы просьбу майго знаёмага, дасылаю Вам ліст. Адразу потым высылаю таксама невялікую пасылку Лічу сваім абавязкам папрасіць у Вас прабачэныы за затры.маньне гэтых пасланьняў што было выклікана маёй адсутнасьцю ў Шчэцыне. Багдан Стр[... ]чык».
Каб не дапіска на лісйе, наўрад ці можна б калі было здагадацца, што той Ось, да каго пісаны ліст, ёсць Антон (Антось) Адамовіч. I што Васілёк — імя, якім падшсаны ліст, — насамрэч ёсць Гінтаўт, толькі не Васіль, а Франц.
333 Кастусь Мерляк (1919-2006), грамадскі дзеяч, Ад канца 1950-х гт. жыў у ЗША. Стваральнік парафп Св. Кірылы Тураўскага ў РычмандГіле. Ад 1969 г. браў удзел у дзейнасш Беларускага кангрэсавага камітэта Амерьгкі, у 1970-я гт. некаторы час быў віцэ-прэзідэнтам БККА. У сярэдзіне 1990-х адышоў ад актыўнай грамадскай дзейнасш. У 1992 г. выдаў успаміны «Дзейнасьць Кастуся Мерляка на эміграцыі».
334 Захоўваенца ў архіве БІНіМа.
335 Электронны ліст ад Янкі Запрудніка 25.03.2014.
Франц Гінтаўт (1910-2002) разам з Адамовічам вучыўся ў мінскім Беларускім педагагічным тэхнікуме (ягоныя ўспаміны пра той час выдрукаваныя ў кнізе твораў Лукаша Калюгі (Мінск, 1992), агульнага іхняга сябры — разам з іншымі (Сяргеем Астрэйкам, Валерам Мараковым, Юліем Таўбіным... ды хіба ўсіх пералічыш!), а пазней, таксама разам, адбываў пакаранне за ўдзел у «Беларускай народнай грамадзе» — у «амерыканцы» і на высылцы. Пасля жыццёвых перыпетый атрымаў напярэдадні вайны працу ў Беларусі; там і пражыў усю акупацыю, не паспеўшы эвакуявацца.
Дзесьці ў сярэдзіне 1950-х гг. Міністэрствам асветы БССР Франц Гінтаўт быў скіраваны на працу ў Гародню.
Ліст, які кранае абставшы смерці Янкі Купалы, напісаны «па-шпіёнску», але ці быў ягоны змест, намёкі загадкаю для чужых вачэй?
Так ці інакш ліст гэты варты публікацыі: і як сведчанне кантактаў метраполіі з эміграцыяй, і як яшчэ адна версія смерці народнага песняра.
«Дарагі дружа Ось !
Прыкрая часіна мінула с атрыманьнем твайголіста. Вельмі карціла ведаць, ці атрымаўліст з новых шляхоў. Думалася і аб тваім здароўі, усёж-ткі кавалак часу адтапталі і крыху, як кажуць, прытапталіся, а нічога пра гэта ня пішаш. Я, дзякуй богу, мацуюся, дзеткірастуць, дачушкаўжо вялікая дзяўчына, яе крыху памятаеш (маці, напэўна, больш памятае). Ці завёў сям ’ю на новым месцы?
КНІГІ ОНЛАЙН
