Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Чаргаванне губных зычных са спалучэннем «губны + /л’/» выкарыстоўваецца для афармлення 1-й асобы адзіночнага ліку для слоў, аснова якіх заканчваецца губным, а таксама аддзеяслоўнага ўтварэння назоўнікаў. Гэта наступныя чаргаванні: /б’/ — /бл’/ — рабіць — раблю, згубіць — згублю\ /п'/ — /пл’/ — тапіць — таплю, купіць — куплю; /м’/ — /мл’/ — карміць — кармлю, граміць — грамлкх, /з’/ — /ўл’/ — лавіць — лаўлю, дзівіцца — дзіўлюся, крывіць — крыўлю', /ф’/ — /фл’/ — графіць — графлю.
Некалькі прыкладаў утварэння назоўнікаў з гэтымі чаргаваннямі: карміць — кармленне, драбіць — драбленне, лавіць — лоўля, гадаваць — гадоўля. тапіць — атапленне. Назіраецца гэты тып чаргавання пры ўтварэнні дзеясловаў незакончанага трывання: купіць — купляць, аграбіць — аграбляць.
Неабходна адзначыць, што ў дзеясловах, формы якіх паміж зычным і наступным /й/ доўгі час захоўвалі /і/, чаргаванні губных са спалучэннем «губны + /л’/» не назіраюцца: забіць — заб'ю, папіць — пап’ю, завіць — заўю. Асобна стаіць чаргаванне ў назоўніках — назвах населеных пунктаў і жыхароў гэтых пунктаў: Кіеў — кіеўлянін, Рым — рымлянін.
3 формаўтваральных і словаўтваральных чаргаванняў неабходна таксама адзначыць чаргаванне /т/ — /ч/ і /ц’/ — /ч/ (грукатаць — грукачу, скараціць — скарачу, тупацець — тупачу), а таксама /д/ — /дж/ і /дз’/ (вадзіць — ваджу — ваджэнне', пасадзіць — пасаджу — насаджэнне).
Да частых чаргаванняў, якія фарміруюць фанетычнае і марфалагічнае аблічча беларускай мовы, адносіцца чаргаванне /л/ — /ў/. Яно назіраецца ў формах дзеясловаў прошлага часу: знала — знаў, дала — даў, купіла — купіў, рабіла — рабіў. Спецыфічны.м для беларускай мовы з’яўляецца чаргаванне /в’/ — /у/ у формах дзеяслова віць — ую, уюць. Тут /у/ з’яўляецца ў выніку немагчымасці /ў/ перад зычным у пачатку слова.
Важную марфалагічную ролю адыгрываюць таксама спрашчэнні груп зычных, якія адбываюцца пры словаўтварэнні: чаргаванні зычных з нулём гука:
здн — зн — выезд — выязны',
стн /с’ц’н/ — сн — пост — посны, карысць — карысны', стл — сл — сцялю — слаць, шчасце — шчаслівьр слн — сн — рамясло — рамеснік, умысел — наўмысна', лнц — нц — сонцсц
рдц — рц — сардэчка — сэрца',
рнч — нч — горн — ганчар;
скн — сн — ціск — ціснуць', згн — зн — брызгаць — брызнуць.
Заканамернасці будовы склада
С к л а д а м называюць частку слова, якая складаецца з аднаго або некалькіх гукаў, сярод якіх абавязкова павінен быць галосны, які з’яўляецца складаўтваральным. Склад не з’яўляецца функцыянальнай адзінкай, але з пункту погляду артыкуляцыі і акустыкі ў яго межах адбываюцца працэсы, якія выклікаюць істотныя кантэкстныя гукавыя змены і дазваляюць гаварыць аб адзінстве гукаў, аб’яднаных у адзін склад.
Адным з такіх працэсаў з’яўляецца акамадацыя, у выніку якой у спалучэннях «зычны + галосны» шэраг прымет зьгчных і галосных распаўсюджваецца на ўсё гэта спалучэнне, і яно выступае як найбольш просты і самы распаўсюджаны склад. Таму падзел на склады слоў, у якіх чаргуюцца зычныя і галосныя, не выклікае ніякіх цяжкасцей: га-ла-ва, я-ма, па-за-бі-ва-лі. Паколькі ўзаемадзеянне галоснага з папярэднім зычным больш моцнае, чым з наступным, падзел на склады лёгка ажыццяўляецца і ў выпадку, калі сутыкаюцца два галосныя або галосны
стаіць у пачатку слова: а-га-род, а-вёс, а-э-ра-дром, па-а-бе-даць. Простым аказваецца складападзел і тады, калі збег зычных назіраецца ў пачатку або ў канцы слова: стра-ва, а-на-пест.
Праблема межаў склада ўзнікае тады, калі ў слове збег зычных знаходзіцца паміж галоснымі: ся-стр-а, па-лк-а, дзеда-ўск-і. Вырашаюць яе розныя вучоныя на аснове розных крытэрыяў, на якіх грунтуюцца шматлікія тэорыі складападзелу. У айчынным мовазнаўстве найбольшай вядомасцю карыстаецца санорная тэорыя, якая грунтуецца на ўліку неаднолькавай ступені гучнасці розных гукаў. Тэрміну «гучнасць» прыпісваецца сукупнасць якасцей гукаў, якія абумоўліваюць іх месца ў пачатковым складзе слова.
Вяршыняй склада і неабходнай яго часткай з’яўляюцца галосныя. Сугучнасць ацэньваецца ў 4 балы, затьгм па гучнасці ідуць санорныя — 3 балы і, нарэшце, шумныя зычныя — 1 бал. Шкала гучнасці можа быць і больш падрабязнай, аднак сутнасць захоўваецца: галосныя і санорныя зычныя складаюць больш цесную групу, чым астатнія зычныя.
У складзе гукі размяшчаюцца па ўзрастаючай гучнасці. Сапраўды, возьмем лёгкі выпадак складападзелу, калі спалучэнне зычных знаходзіцца ў пачатку слова. Амаль усе пачатковыя трохгукавыя (выяўляецца таксама адно чатырохгукавое спалучэнне) спалучэнні зычных у беларускай мове паказаны ў табліцы.
Калі ўлічыць, што за гэтымі спалучэннямі заўсёды адзначаецца галосны, то структура пачатковага склада па гучнасці выглядае так: 113 4 або 1 3 3 4 і толькі адно спалучэнне /мс'ц'/ — /мсцівеці не ўкладваецца ў схему ўзрастання гучнасці — 3 1 1 4. 3 табліцы таксама відаць і дадатковая заканамернасць будовы пачатковага склада з трохгукавым спалучэннем зычных: першым зычным з’яўляецца шчылінны, другім — змычны, трэцім — санорны. Іншы парадак зычных назіраецца толькі ў спалучэннях тхл, пхн, чхн, тхн, пск, у якіх першым з’яўляецца змычны, другім — шчылінны і трэцім — санорны, а таксама схл, згр, згн’, згн, схм, схв, згл’, згл, паслядоўнасць зычных у якіх — «шчылінны + шчылінны + санорны». Асобна стаіць рэдкая структура ткн з паслядоўнасцю «змычны + змычны + санорны». Характэрна, што ва ўсіх гэтых спалучэннях другім гукам з’яўляецца заднеязычны, за выключэннем пск. Таму можна заключыць, што шчылінныя змычныя маюць тэндэнцыю быць менш гучнымі, чым выбухныя, пры гэтым толькі заднеязычныя, асабліва /х/, прыроўніваюцца па гучнасці да выбухных.
Можна дапусціць, што і непачатковыя склады ў слове пры збегу зьгчных павінны мець такую ж структуру, як і пачатковыя.
На гэтым дапушчэнні і грунтуюцца правілы складападзелу ў беларускай мове:
1) калі паміж галоснымі знаходзіцца спалучэнне шумных зычных або спалучэнне шумньгх з санорнымі, усё спалучэнне адносіцца да наступнага склада: ся-стра, во-бла-ка, ка-пля, вёска, па-скры-пець, па-кла-сці',
2) калі паміж галоснымі знаходзіцца спалучэнне санорнага зьгчнага з шумнымі, то санорны адносіцца да папярэдняга склада, а шумныя — да наступнага: пар-тыя, кар-ста-вы, бра-тэр-ства, план-та-цы-Ійа/, зай-чык, заіі-гра-лі;
3) калі паміж галоснымі знаходзіцца спалучэнне санорных (абавязкова двухгукавое спалучэнне), падзел на склады можа быць дваякім: першы санорны можна аднесіць да папярэдняга склада ў адпаведнасці з правілам 2, але можна яго аднесці і да наступнага склада па аналогіі з двухгукавымі спалучэннямі санорных у пачатку слова (многа, млявы, мроі): жор-ны і жо-рны, нор-ма і но-рма. Звычайна прынята /й/ заўсёды адносіць да папярэдняга склада (зай-сці), хаця ў такой жа меры варта пераважна да першага склада адносіць таксама і /р/, /ў/. 3 другога боку, калі першым санорным з’яўляецца /м/, яго больш мэтазгодна адносіць да наступнага склада: млець, ка-млё-вы.
Правілы падзелу на склады не супадаюць з правіламі пераносу слоў. Часта не супадае падзел на склады і з падзелам на марфемы. Параўн.: перанос ад-рэзаць і падзел на склады а-дрэ-заць', падзел на марфемы па-каз-ваць і падзел на склады па-ка-зваць.
Паколькі наяўнасць галоснага з’яўляецца абавязковай прыкметай склада, канцавы зычны або спалучэнне канцавых зычных адносяцца да папярэдняга склада: ву-хналь, тра-кта-рыст, по-езд. Гэта азначае, што канцавыя склады са спалучэннямі зычных будуюцца па прынцыпу ўзрастаюча-падаючай гучнасці: 1 3 4 3 1. Аднак у запазычанай лексіцы паслядоўнасць зычных тут значна менш аднатыпная, чым у пачатковым складзе, хоць і назіраецца тэндэнцыя да пераўтварэння іх у спалучэнні, пабудаваныя па прынцыпу падаючай гучнасці, параўн.: спе-ктакль — 1 1 4 1 3 і спе-кта-Ікьл’І — паяўляецца лішні склад са структурай 1 4 3.
У залежнасці ад таго, на які гук канчаюцца склады, яны падзяляюцца на адкрытыя і закрытыя. А д к р ы т ы м і называюцца склады, якія заканчваюцца на галосны або складаюцца з аднаго галоснага: ка-ро-ва, га-ла-ва, а-га-ро-джа. 3 а к р ы т ы м і называюцца склады, якія заканчваюцца на зычны гук: кар-ма, пай-шчык, квар-тал, куст, год. Пачатковыя склады, якія складаюцца толькі з галоснага гука або галоснага і зычнага, называюцца
н е п ры кр ыты м і: а-сёл, ар-мія, ар-ты-ле-ры-я, ал-тар. Астатнія пачатковыя склады называюцца п р ы к р ы т ы м і: са-рока, ва-вёр-ка, ву-гал, во-кны. Падзел складоў на адкрытыя і закрытыя, прыкрытыя і непрыкрытыя мае істотнае значэнне пры апісанні якасцей галосных і зычных гукаў.
Улічваючы той факт, што сярод неканцавых складоў пераважаюць адкрытыя, можна сцвярджаць, што ў беларускай мове захоўваецца тэндэнцыя да абмежавання тыпаў спалучэнняў зычных і ўтварэння адкрытых складоў.
МАРФАНАЛОГІЯ
Марфаналогія — раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца фаналагічная структура марфем рознага тыпу і асаблівасці выкарыстання фаналагічных супрацьпастаўленняў для вьгражэння марфалагічных адрозненняў. Як асобны раздзел мовазнаўства марфаналогія звязана з вывучэннем фаналагічных адрозненняў у будове марфем розных тыпаў і ў складзе морфаў адной марфемы, а таксама з выкарыстаннем гэтых адрозненняў у функцыянальных мэтах. Акрэсленая такім чынам марфаналогія мае справу з аналізам усіх выпадкаў значымага выкарыстання фаналагічных сродкаў як для супрацьпастаўлення марфем розных класаў, так і для значымага альтэрніравання морфаў адной марфемы. Асноўным аб’ектам апісання марфаналогіі з’яўляецца фаналагічная структура марфем, чаргаванне фанем у морфах адной марфемы пры словазмяненні ці ў асновах утваральнага і вытворнага слоў пры словаўтварэнні. Інакш кажучы, марфаналогія вывучае парадак і склад фанем, якія ўдзельнічаюць у афармленні такіх структурных элементаў слова, як корань, суфікс, прэфікс, канчатак, а таксама мадыфікацыі парадку і складу фанем пры аб’яднанні гэтых элементаў у слова. Пры гэтым марфаналогія суадносіць рэгулярным чынам граматычныя структуры з корпусам марфем, маркіруючы, з аднаго боку, пэўныя тыпы марфем, а з другога — пэўныя граматычныя формы, словазмяняльныя парадыгмы, словаўтваральныя мадэлі, асноўным паказчыкам якіх з’яўляюцца спецыяльныя граматычныя марфемы (афіксы).
КНІГІ ОНЛАЙН
