Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Такім чынам, адзінае правільнае фаналагічнае рашэнне — лічыць [ы] і [і] варыянтамі адной і той жа фанемы /і/.
Фанемная прыналежнасць пазіцыйна абумоўленых спалучэнняў гукаў
У пачатку слова націскныя галосныя ў спрадвечна беларускіх словах сустракаюцца рэдка. У асноўным тут прадстаўлены ненаціскньгя галосныя: авёс, участак, ігольчапіы.
Сярод слоў з пачатковымі ненаціскнымі галоснымі выдзяляецца значная група з прыстаўнымі галоснымі. Прыстаўнымі могуць быць толькі /і/ і /а/. Яны ўжываюцца перад спалучэннямі зычных, першымі з якіх з’яўляюцца /р/, /л/, /л’/, /м/, /ў/, а за імі ідуць шумныя зычныя або /в/, /в’/ {ірваць, ірдзець, ілгаць, імгла, імгненне, імчаць, аўторак); значна радзей прыстаўныя галосныя ўзнікаюць перад некаторымі іншымі спалучэннямі зычных, напрыклад: ігруша, істужка.
У радзе выпадкаў фанетычная якасць прыстаўнога галоснага не мае значэння, у выніку чаго ўзнікаюць фанетычныя дублеты з /і/ і /а/: аржаны і іржаны. Відавочна, існуе тэндэнцыя да ўзнікнення дублетаў з /а/ у тых выпадках, калі наступным галосным з’яўляецца /а/ (акрамя прыведзеных выпадкаў, можна спаслацца яшчэ на іржышча і аржанішча).
У звязнай мове прыстаўныя галосныя ўзнікаюць толькі тады, калі папярэдняе слова заканчваецца на зычны гук: пёк аржаны хлеб, выгляд ільва. Калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны, то прыстаўныя знікаюць: пякла ржаны хлеб, гляджу на льва. Знікаюць яны і пасля прыставак на галосны: імгла — замглёны, імчацца — памчацца.
Улічваючы частае пазіцыйнае ўзнікненне ў моўнай плыні прыстаўных галосных, іх неабходна разглядаць як фанетычны
прыгук зычных [р|, [л|, |л’], [м|, [с], [г| і г. д. Гэтыя галосныя сумесна з зычнымі ўтвараюць адзіныя фанемы /р/, /л/, /л’/, /м/, /с/, /г/ і г. д.
Некаторыя словы ў літаратурнай мове дапускаюць варыянты вымаўлення — з пачатковым галосным або без яго: агарод — гарод, агурок — гурок., іграць — граць. Аднак у гэтым выпадку [a] і [і| нельга разглядаць як прыстаўныя, бо яны належаць да асновы слова, іх адсутнасць ніколі не бывае абумоўленай фанетычнымі ўмовамі. Таму ў даным выпадку |і|, [а] адносяцца да фанем /і/, /а/.
Пры ўтварэнні слоў з дапамогай прыставак на зычны ад слоў, якія пачынаюцца некаторымі спалучэннямі зычных, у тым ліку і спалучэннямі зычных, перад якімі ўзнікаюць прыстаўныя галосныя, паміж прыстаўкай і коранем паяўляецца галосны [а]: падабраць, падаткнуць, падарваць, адассаць, адагрэць. У гэтым выпадку паяўленне [а| не звязана з прыстаўнымі галоснымі, бо [а| праяўляецца толькі тады, калі ў корані ёсць беглы галосны, параўн.: адабраць — адбяру, падагнаць — падганю, разаслаць — рассцялю, разадраць — раздзяру. У асобных выпадках [а] паяўляецца і пасля прыставак перад коранем слова, у якім назіраецца чаргаванне [ы], [і] з нулём гука: адазвацца — адзывацца, падаткнуць — падтыкаць, адаспацца — адсыпацца, разапхнуць — распіхаць, адагнуць — адгінаць. 1 нарэшце, [а] паяўляецца ў словах, у якіх толькі шляхам гістарычнага аналізу можна выявіць бегласць галоснага ў корані: сагрэць — гістарычна той жа корань, што і ў гарэць', абамлець — гістарычна той жа корань, што і ў руск. медлйть.
З’яўленне [а] пасля прыставак на зычны тлумачыцца тым, што пры словаўтварэнні беглы галосны перасоўваецца ў апошнюю далучаную марфему, параўн. у назоўніках: дзень — дзянёк — дзянёчак. Тут па меры далучэння суфіксаў беглы галосны рухаецца к канцу слова. Таму і пры далучэнні прыставак ён перамяшчаецца на іх. Гэта азначае, што [а] пасля прыставак адносіцца да фанемы /а/, якая чаргуецца з нулём гука.
Як прыгук зычных фанем трэба разглядаць устаўны галосны, які паяўляецца ў канцавых спалучэннях зычных, не ўласцівых беларускай мове. Гэта спалучэнні шумных зычных з санорнымі ў запазычаных словах, якія ў вымаўленні разрэджваюцца кароткім галосным тыпу [а]: міністр, кадр, дубль [м’ін’істар], [кадар], [дубаль|. Відавочна, такой жа прыроды [а] у словах дзёран і свіран.
Прыстаўныя зычныя [в], [г|, [й] паяўляюцца ў пачатку слова перад націскнымі галоснымі, у сярэдзіне слова таксама перад 16
націскнымі галоснымі і ў некаторых выпадках захоўваюцца перад ненаціскнымі галоснымі: востры, навобмацак, вугал, павук, вучаніца, гэта, іней, [йін’ей].
Найбольш часта ў якасці прыстаўнога (устаўнога) выступае [в|. Гэты зычны заўсёды ўзнікае перад націскнымі |о| і [у|: вугаль, павук, востры, завочны. Перад [о| прыстаўны |в| паяўляецца ў пачатку і ў сярэдзіне слова пасля прыставак: возера, вокны, навокал, навобмацак. Выключэнняў параўнальна нямнога: не паяўляецца |в| у словах одум, наогул, оканне і ў большасці запазычаных слоў: ордэн, омнібус, орды, осмій, оргія, але воцат, вохра (дапушчальна і охра). Калі націск з [о] сыходзіць, то знікае і прыстаўны зычны: азёры, акно, альховы. Толькі ў некаторых выпадках ён захоўваецца і перад [а| з націскнога [о]: наваколле, вачэй, вастрыць. Зрэдку могуць ужывацца варыянты з прыстаўным зычным і без яго: акно і вакно.
Прыстаўны (устаўны) [в] узнікае таксама і перад ненаціскным [у]: завушніца, вуголле, навучэнец, вучыцца. Ён адсутнічае толькі ў тых выпадках, калі [у| з’яўляецца прыставачным, узыходзіць да прыставачнага [у] або ўзнік з [в]: участак, ускраіна, урон, унук, учарашні, усход, узнікненне. Перад [у] звычайна не бывае прыстаўнога (устаўнога) [в] у запазычаных словах — універсітэт, унікальны, прэзідыум. Выключэнне складае слова вустрыца і вытворныя ад яго, зрэдку з прыстаўным |в| ужываецца слова вунія (Белорусско-русскнй словарь. М., 1962). Характэрнай асаблівасцю |в] перад ненаціскнымі галоснымі з’яўляецца тое, што ён ніколі не знікае, а гэта азначае, што выявіць яго прыстаўны (устаўны) характар можна толькі шляхам параўнання адпаведных літаратурных слоў з дыялектнымі, калі ў іх няма [в] або паяўляецца іншы прыстаўны (устаўны). Часам для гэтага прыходзіцца звяртацца да гісторыі слова (параўн. восем — осмь).
Шырока распаўсюджаны і прыстаўны зычны [й|. Ён узнікае ў пачатку слова перад націскным галосным [і]: іней [йін’ей], іскра [йіскра], іхні [йіхн’і]. Калі папярэдняе слова заканчваецца на цвёрды зычны, то [й] звычайна знікае — пад інеем [падын’ейем], ад іскры [адыскры], хоць магчыма і яго захаванне: з іх |зых] і [з’йіх]. Перад націскным і ненаціскным [і| у сярэдзіне слова [й| часцей за ўсё не з’яўляецца ўстаўным, таму што адносіцца да кораня, а наступны |і] належыць суфіксу або канчатку: героі [г’ерой-i], краіна [край-ін-а]. Устаўны [й| узнікае ў запазычаных словах перад [a], [o], [e] пасля галосных [і|, [ы|: стацыянар [стацыйанар], алімпіяда [ал’імп’ійада], радыё [радыйо|, біёлаг [б’ійолах], дыякан [дыйакан], акіян [ак’ійан], піянер [п’ійан’ер|. Але: сальфеджыа, адажыа, дыэтан і некаторыя інш.
Прыстаўны [й| развіўся і ў займенніках 3-й асобы ён, яна, яно, яны. Ён не ўзнікае ніколі перад [і), калі гэты галосны сам з’яўляецца прыстаўным (ільняны, ірдзець, істужка, іржышча), перад ненаціскным [і] у першую чаргу ў запазычаных, а часта і ў словах славянскага паходжання: індустрыя, інстытут, інжынер, інтарэс, іголкавы, заінтрыгаваць.
З’яўленне прыстаўнога [г| у літаратурнай мове вель.мі абмежавана. Ён узнікае толькі ў займенніку гэты, у некаторых выклічніках (гэй, га, го), хоць у дыялектнай мове ён значна больш распаўсюджаны. Адсюль у літаратурную мову і трапляюць формы гостры, гастрыць, гараць, гарапнік (Белорусско-русскнй словарь). Ужываецца прыстаўны [г| незалежна ад фанетычнай пазіцыі.
Такім чынам, аналіз ужывання прыстаўных (устаўных) зычных паказвае, што ў сучаснай беларускай мове яны ўяўляюць досыць разнародную з’яву. Таму і фаналагічны падыход да іх не можа быць аднолькавым. Прыстаўны (устаўны) |в| перад [у| зараз не абумоўлены ніякімі фанетычнымі ўмовамі, бо ён ніколі не знікае. Таму відавочна, што [в| адыгрывае такую ж функцыянальную ролю, як і непрыстаўны. 3 пункту погляду фаналогіі прыстаўны (устаўны) [в| трэба разглядаць як асобную зычную фанему, тоесную /в/ перад іншымі галоснымі, гэта азначае, што спалучэнне галоснага і прыстаўнога (устаўнога) зычнага перад ім трэба разглядаць як дзве розныя фанемы. Такім жа чынам трэба разглядаць прыстаўны [r] з наступным галосным.
Іншая карціна назіраецца ва ўжыванні прыстаўнога [й]. Ён выступае толькі ў пачатку слоў пасля паўзы і пасля галосных. Калі слова з прыстаўным [й] аказваецца пасля слова на зычны, то |й| знікае. He бывае ён і перад ненаціскным [і|. Яго з’яўленне цалкам абумоўлена фанетычнай пазіцыяй, таму не разглядаецца як самастойная фанема. У гэтым выпадку мы маем справу з фанемай /і/, перад якой узнікае зычны прыгук у пэўных фанетычных умовах, што знаходзіць адлюстраванне на пісьме. Што да ўстаўнога [й], дык яго трэба разглядаць як асобную фанему /й/.
Ужыванне прыстаўнога зычнага |в| перад галосным [о] не заўсёды абумоўлена пазіцыяй. У выпадках, калі [в| знікае пры змяненні слоў і [о] становіцца ненаціскным прыстаўны [в] цалкам абумоўлены фанетычнай пазіцыяй і не мае значэння для адрознення слоў, г. зн. яго трэба разглядаць як адну фанему з [о], як фанетычна абумоўленую мадыфікацыю /а/: возера — азёры. Калі [в] не знікае пры змене месца націску, яго трэба разглядаць як асобную фанему /в/, а спалучэнне галоснага з прыстаўным зычным — як двухфанемнае: вочы — вачэй.
Паколькі ў адных выпадках спалучэнне [в| + |о| выступае ў якасці адной фанемы, а ў другіх з’яўляецца двухфанемным, у сістэме сучаснай мовы працэс выдзялення прыстаўных зычных у самастойныя фанемы трэба лічыць незавершаным. Пра гэта ж сведчыць і наяўнасць вымаўлення з |в] і без |в| перад гукам la], які ўзнік з націскнога [о|. У гэтым выпадку мы маем справу з факультатыўнымі варыянтамі фанем: побач з фанемай, якая прадстаўлена спалучэннем [во| (/о/) выступае і двухфанемнае спалучэнне, якое таксама прадстаўлена спалучэннем гукаў [в| + |о| (/в/ + /о/).
Неадназначная інтэрпрэтацыя спалучэнняў «прыстаўны зычны + галосны» цалкам апраўдваецца з марфалагічнага пункту погляду. Яна дазваляе дасягнуць стабільнасці фанемнага саставу марфем. На самай справе у выпадку з [в| перад [у| і перад |о|, калі ]в| не знікае, у любых фанетычных пазіцыях будуць выступаць дзве фанемы /ву/, /во/; у выпадку з ]й| перад ]і| і з [в| перад [о|, калі (в| знікае, на марфемным узроўні мы будзем мець адну фанему /і/ або /о/: іней [йін’ей] — /ін’ей/, ад інею [адын’ею| — /адін’ей-у/, возера [воз’ера] — /воз’ера/, азёры |аз’оры| — /аз’оры/.
КНІГІ ОНЛАЙН
