Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
У беларускай мове фанемная структура марфем неаднародная і залежыць ад некалькіх фактараў. Каранёвыя марфемы адрозніваюцца ад афіксальных, у сваю чаргу, сярод каранёвых марфем даволі выразна проціпастаўлены дзяслоўны — іменнаму тыпу, а сярод афіксальных — словаўтваральныя і формаўтваральныя афіксы проціпастаўлены флексіям. Звесткі аб тым, што ў мове паводзіны фанем унутры і на мяжы марфем нятоесньгя, расцэньваюцца як марфаналагічныя, паколькі ўмовы гэтых паводзін прадыктаваньг марфалогіяй, марфаналагічныя характарыстыкі слова таксама абумоўліваюцца марфалогіяй.
У якасці марфаналагічных характарыстык разглядаюцца такія фармальныя асаблівасці структуры слова і марфем, што яго ўтвараюць, якія выяўляюць зменлівасць пры іх аб’яднанні ў адно цэлае і дапамагаюць сігналізаваць аб выконваемых імі граматычных функцыях. Даследаванне заканамернасцей вар’іравання пераменных сегментаў марфемы раскрывае функцыянальную значнасць гэтага вар’іравання і паказвае, што пераменныя сегменты морфаў, якія фарміруюць у рамках марфемы марфаналагічнае чаргаванне, з’яўляюцца носьбітамі пэўнай граматычнай інфармацыі і прымаюць удзел у маркіраванні словаформ аднаго слова. Наяўнасць марфаналагічных характарыстык выяўляецца выключна пры супастаўленні форм аднаго парадыгматычнага ці словаўтваральнага рада і выступае як маркёр адпаведнай граматычнай ці словаўтваральнай апазіцыі (я лячу — мы ляцім, бярозка — бярозак, луг — лужок, сонца — сонечны). Адрозніваюць наступныя з’явы, што адбываюцца ўнутры і на мяжы марфем (марфемным шве) і прыводзяць да розных змен у іх фанемным складзе (фаналагічнай структуры): чаргаванне фанем, накладанне морфаў, інтэрфіксацыя, усячэнне і нарашчэнне ўтваральнай асновы. Марфаналагічныя сродкі ўтвараюць сістэму абмежаванняў, якія вызначаюць гукавую структуру слова як члена сінтагматычнага і парадыгматычнага цэлага. Кожнае слова мае адзіны ў сваім родзе набор марфаналагічных элементаў: камбінацыя якіх-небудзь іншых марфаналагічных сродкаў у слове немагчыма, паколькі сумяшчэнне ў слове некалькіх марфаналагічных сродкаў (наяўнасць у слове націску на пэўным морфе, наяўнасць ці адсутнасць інтэрфіксацыі або чаргавання фанем) абумоўлена канструкцыйнай звязанасцю і функцыянальнай суаднесенасцю пэўнага слова з усімі элементамі мовы. Змяненні фаналагічнай структуры каранёвай марфемы ўстанаўліваюцца шляхам супастаўлення морфаў, якія адносяцца да адной марфемы. Усе групы фанем, якія рэгулярна замяшчаюць адна другую ў межах адной марфаналагічна маркіраванай марфемы выдзяляюцца ў рады фанемных чаргаванняў. Пры гэтым улічваюцца фанемы, якія замяняюць адна другую ў розных граматычных пазіцыях.
Асноўнымі паняццямі, якімі аперыруе марфаналогія з’яўляюцца морф, марфема, субморф, словаформа, альтэрнант, альтэрнацыя, альтэрнацыйны рад.
Марфема — найменшая (гранічная, непадзельная без страты гэтай якасці) і рэгулярна ўзнаўляемая згодна мадэлям канкрэтнай мовы адзінка сістэмы выражэння, якая непасрэдна суадносіцца з адпаведным ёй элементам сістэмы зместу (семемай). Адзінкамі, якія маніфестуюць марфему і адлюстроўваюць яе вар’іраванне ў плане выражэння, з’яўляюцца морфы.
М о р ф — канкрэтнае моўнае ўвасабленне абстрактнай, абагульненай моўнай адзінкі — марфемы. Суадносіны паміж морфам і марфемай такія ж, як і паміж канкрэтным гукам (фонам) і абстрактнай адзінкай — фанемай. Морф з’яўляецца мінімальнай значымай часткай словаформы.
Словаформа — асобная моўная адзінка, якая прадстаўляе канкрэтнае слова. Словаформа можа складацца з аднаго морфа (вось, на, ах) ці з некалькіх (кас-а, кіда-нн-е, расад-н-ы, па-па-кід-а-ць).
Субморф любая зменная, з усячэннем або нарашчэннем частка марфемы, якая знешне падобная на сапраўдныя морфы, але пазбаўленая плана зместу. Гэта дапаможная адзінка, вычляняецца тады, калі экспанент марфемы выяўляе пэўную неаднароднасць з марфаналагічнага пункту погляду. Параўнаем -ец у словах хлапец і купец: у першым слове маем субморф, у другім — сапраўдны морф.
Чаргаванне, ці альтэрнацыя — канкрэтная фанемная рэалізацыя альтэрнантаў у рамках адной марфемы з указаннем на іх граматычную значнасць, г. зн. на іх размеркаванне па канкрэтных словаформах у словазмяняльнай парадыгме ці аднаго слова, ці групы слоў, якія маюць тоесныя канцавыя сегменты ў зыходных варыянтах асновы (ЗВА) і адносяцца да адной словазмяняльнай мадэлі (скланення). Такім чынам, чаргаванне ўяўляе сабой устойлівае суаднясенне двух (ці болей) альтэрнантаў, якія маюць пэўную граматычную характарыстыку, удзельнічае ў тых ці іншых граматычных супрацьпастаўленнях словаформ аднаго слова і з’яўляецца прыкметай слова ў сукупнасці ўсіх форм яго словазмяняльнай парадыгмы. Напрьгклад, чаргаванне <т ~ ц> = <адз. (акрамя М.), мн. ~ адз. М.> у парадыгме назоўніка брат, а таксама ў парадыгмах назоўнікаў узрост, мост, хвост.
Ступень чаргавання, ці альтэрнант (А) — асобны мінімальны марфаналагічны сегмент, які знаходзіцца ў адносінах вар’іравання з другім (ці другімі) мінімальным сегментам. Кожная ступень чаргавання рэалізуецца самастойнай фанемай. У словазмяненні ступені чаргавання абавязкова павінны быць абмежаваны рамкамі адной словазмяняльнай марфемы (= асновы) і займаць у гэтай марфеме адно і тое месца. Колькасць альтэрнантаў, як правіла, адпавядае колькасці морфаў, у якіх рэалізуецца ў маўленні словазмяняльная марфема. Альтэрнантам прыпісваюцца індэксы: А,, А2, А3.
Тып чаргавання (ТЧ) указвае на клас фанем, да якіх адносяцца рэалізаваныя асобнымі фанемамі альтэрнанты. Для абазначэння тыпу чаргавання выкарыстоўваюцца апісальная і сім48
валічная формы. Напрыклад, гып чаргавання «цвёрдых заднеязычных фанем з шыпячымі фанемамі», <КС>.
Альтэрнацыйны рад(АР) указвае на такое граматычнае супрацьпастаўленне, якое маркіравана пры дапамозе марфаналагічных сродкаў не залежна ад характару фармальнай (матэрыяльнай) выражанасці таго ці іншага чаргавання. Напрыклад, альтэрнацыйны рад At А2 = <адз.> ~ <мн.> назоўнікаў вока, вуха рэалізуецца канкрэтнымі чаргаваннямі <к ~ ч>, <х ~ ш>; альтэрнацыйны рад А, ~ А2 = <інф.> ~ <3 ас. адз.> дзеясловаў лізаць, апаясаць рэалізуецца канкрэтнымі чаргаваннямі <з ~ ж>, <с ~ ш>.
Адзінкі фанетьгчнага, фаналагічнага і марфаналагічнага ўзроўняў даюцца ў дужках: [ ] — гукі, / / — фанемы, < ~ > — альтэрнанты, чаргаванні, { } — марфанемы. Уверсе справа ад літары значком мяккасці / ‘ / абазначаецца мяккасць зычнага.
Для адлюстравання фаналагічнага складу альтэрнацый марфем выкарыстоўваецца фанематычная транскрыпцыя, якая перадае не ўсю разнастайнасць жывога маўлення (гэта справа фанетычнай транскрыпцыі), а толькі тыя яе бакі, якія з’яўляюцца фанематычнымі, валодаюць функцыяй адрознівання, здольньг адрозніваць гукавую абалонку розных слоў і форм. Фанематычны запіс морфа ці яго часткі выкарыстоўваецца ў тых выпадках, калі без такога запісу нельга паказаць мяжу морфа.
Марфаналагічныя з’явы пры словаўтварэнні
Для аб’яднання частак слова ў новыя лексічныя адзінкі выкарыстоўваюцца выпрацаваныя мовай спосабы словаўтварэння і адпаведныя ўзоры ўнутры гэтых спосабаў — словаўтваральныя тыпы і словаўтваральныя мадэлі. Фанетыка-фаналагічная і семантычная спалучальнасць словаўтваральных адзінак з’яўляецца неабходнай умовай фарміравання кожнага дэрывата. У структуры вытворнага слова аснова ўтваральнага можа падвяргацца марфаналагічным зменам — пераўтварэнням фанемнага складу, які абумоўліваецца спалучальнасцю з пэўнымі словаўтваральнымі марфемамі (фармантамі). Гэтыя пераўтварэнні маюць месца, папершае, перад суфіксальнымі морфамі пры суфіксальным спосабе словаўтварэння і пры змешаных спосабах словаўтварэння з удзелам суфіксацыі (прэфіксальна-суфіксальным, суфіксальнапостфіксальным, суфіксальна-складаным), у тым ліку і пры нуль суфіксальным словаўтварэнні; па-другое, перад інтэрфіксальнымі марфамі ў складаных і суфіксальна-складаных словах.
Важнейшай марфаналагічнай характарыстыкай суфіксальных словаўтваральных морфаў з’яўляецца іх павакальнасць ці па-
кансанантнасць. П а в а к а л ь н ы м і з’яўляюцца такія суфіксальныя словаўтваральныя морфы, якія знаходзяцца пасля ўтваральнай асновы на галосную. Галоўным чынам яны характэрны для аддзеяслоўнага словаўтварэння назоўнікаў і прыметнікаў: каваць —♦ ксіваль, йіыпець — шыпенне, веяць веялка, гнуць —» гнуты, адкрываць —► адкрыты. Перад павакальнымі суфіксальнымі морфамі ў аснове ўтваральнага слова не адзначаецца ніякіх пераўтварэнняў. Павакальныя суфіксальныя словаўтваральныя морфы далучаюнца да нязменнай утваральнай асновы.
Павакальнымі з’яўляюцца наступныя словаўтваральныя морфы назоўнікаў: -ль (каваць каваль, стругаць —♦ стругаль), -лец (карміць —* кармілец, пагарэць —* пагарэлец), -льшчык ( плакаць —» плакальшчык, бурыць —> бурыльшчык), -цель (вадзіць —>■ вадзіцель, глушыць —> глуйіыцелф, -лк-(а) (капаць —♦ ксталка, веяць —> веялка), -льн-(я) (плавіць —> плавільня, спаць —+ спальня), -льнасць (вызначаць —> вызначальнасць), -льнік (будзіць —>■ будзільнік, абаграваць —> абагравальнік), -нь (плыць —► плынь, казаць —> казань), -нн-(е) (шыпець —> шыпенне, жадаць —> жаданне, адзець —> адзеннё), -льн-(а) {касіць —+ касільна, вудзіць —► вудзільна), -лішч-(а) (вучыць —> вучылішча, судзіць —> судзілішча), -ж-(а) (распрадаць —> распрадажа), -нак (адпачыць —> адпачынак), -нк-(а) (калыхаць —♦ калыханка, гуляць —> гулянкаў -ч-(а) (сустрэць —► сустрэча, выдаць —> выдача, нястаць —► нястача), -чык (перадаць —>■ перадатчык.), -тк-(і) (раздабыць раздабыткі, выдаць —> выдаткі), -чк-(а) (выбіваць —> выбівачка, паліваць палівачка), -нак (світаць світанак, прыстаць прыстанак)', прыметнікаў: -шн-(ы) (кіно кіношньі), -йн-(ы) (купэ —* купэйны), -т-(ы) (адкрыць —» адкрыты, разбіць -нразбіты)', лічэбнікаў: -ццаць (два дваццаць).
Пакансанантнымі з’яўляюцца такія суфіксальныя словаўтваральныя морфы, якія далучаюцца да ўтваральнай асновы на зычную: грыб —► грыбнік, паром паромшчык, адвакат —> адвакатура. Пакансанантнымі морфамі з’яўляюцца суфіксальныя словаўтваральныя морфы назоўнікаў: -нік (дружына дружыннік, багаж —> багажнік, гадзіна —> гадзіннік, пчала —> пчальнік), -ніц-(а) (алей —> алейніца, хлеб —>■ хлебніца, жыта —> жытніца), -оўніц-(а) (ліст —> лістоўніца, чай —> чаёўніца), -чык (вадаправод вадаправодчык), -шчык (паром —> паромшчык), -оўн-(я) (жар жароўня, лё'д —► лядоўня, шпак —>■ шпакоўня), -ур-(а) (рэцэпт —>■ рэцэптура, адвакат —» адвакатура), -ств-(а) (граф —> графстваў -цтв-(а) (свяяк —>• сваяцтва), -ік (пуховы —> пухавік, каласавы каласавік.), -авін-(а) (бераг —» берагавіна, верх —> верхавінаў -ерк-(а) (табак. —> табакеркаў, прыметнікаў: -лів(зычыць —> зычлівы, бурліць —> бурлівы, дождж —> дажджлівы), -ат-(ы) (вусы —>■ вусаты, рогі —>■ рсіга-
КНІГІ ОНЛАЙН
