Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
у выніку першай палаталізацыі. Складаную гісторыю мае аканне, у выніку чаго ўзнік перасякальны рад /о/, /э/, /а/ — /а/. Абодва гэтыя тыпы чаргаванняў носяць умоўны характар і захоўваюцца ў сілу традыцыі. Умоўнасць і дазваляе выкарыстоўваць іх як асноўны (зрэдку) або як дадатковы марфалагічны сродак.
Чаргаванне галосных фанем з’явілася вынікам гістарычных працэсаў, якія адбываліся ў фанетычнай сістэме ў розныя перыяды яе развіцця. У сучаснай мове чаргаванне цесна звязана са словазмяненнем і словаўтварэннем і звычайна адносіцца да дадатковых марфалагічных сродкаў, бо асноўнымі застаюцца афіксы. Характэрна, што адны і тыя ж чаргаванні прадстаўлены парознаму ў розных часцінах мовы. Адны з іх пашыраны ў імёнах, іншыя ахопліваюць значнае кола дзеяслоўных форм. Частка чаргаванняў найбольш значную ролю выконвае пры ўтварэнні слоў, якія адносяцца да розных часцін мовы.
Да шырока распаўсюджаных належыць чаргаванне /о/, /э/ з нулём гука. У сувязі з тым, што /о/, /э/ у адных выпадках (звычайна пад націскам) паяўляюцца, а пры змене слоў або пры словаўтварэнні знікаюць, гэтыя галосныя называюцца беглымі. Беглыя галосныя ў корані слоў часцей сустракаюцца ў назоўніках, калі адсутнічае суфіксальная марфема: дзень — дня, сон — сном, яйка — яек, замок — замка. У выпадку далучэння суфікса бегласць галоснага звычайна пераходзіць на яго. Пры гэтым колькі б ні далучалася суфіксаў, яна заўсёды ўласціва апошняму ў слове: дзень — дня, дзянёк — дзянька, дзянёчак — дзянёчка, замок — замка, замочак — замочка, замочачак — замочачка. Калі ў пачатку кораняў з беглымі галоснымі знаходзяцца зычныя /л/, /м/, /р/, то ў формах, у якіх гэты галосны знікае, развіваецца прыстаўны галосны, аднак часта такія словы страчваюць схільнасць да бегласці галосных у корані:
лоб — ілба, леў — ільва, мох — амшанік, але лён — ільну і лёну, лёд — ільду і лёду, роў — рова, равы, рот — рота, роце. Бегласць галосных уласціва таксама шматлікім суфіксам назоўнікаў і прыметнікаў. Да такіх слоў належаць:
- к батрачка — батрачак, бярозка — бярозак, міска — місак, кіргізка — кіргізак, беларуска — беларусак, гандлярка — гандлярак',
- ок(-ак-) — арэшак — арэшка, гарошак — гарошка, бугарок — бугарка, ручаёк — ручаііка, вецярок — вецярка, ваўчок — ваўчка\
- оўк(-ёўк-) — пуцёўка — пуцёвак, курсоўка — курсовак., антонаўка — антонавак:,
- лк— веялка — веялак, сеялка — сеялак, капцілка — капцілак',
- ечк гняздзечка — гняздзечак, калечка — калечак',
- янк(-анк-) — ваўнянка — ваўнянак., паганка — паганак.\
- еці вытворныя ад яго — іспанец — іспанца, аршанец — аршанца, блукалец — блукальца, баязлівец — баязліўца',
- унак— ратунак — ратунку, рубансік — рубанка, ласунак — ласунку,
- ань(-янь-, -ень-) — вучань — вучня, лежань — лежня, певень — пеўня',
усе суфіксы для ўтварэння назоўнікаў жаночага роду, якія заканчваюцца на /к/ — гулянка — гулянак, абяцанка — абяцанак, грачанксі — грачанак., бялянка — бялянак, балячка — балячак, весялушка — весялушак, бамбёжка — бамбёжак.
Беглыя галосныя адзначаны ў назоўніках, якія заканчваюцца пэўнымі спалучэннямі гукаў. Да іх належаць канцавыя спалучэнні галосных /э/, /о/, /а/ з санорнымі /л/, /л’/, /н/, /н’/, /р/ незалежна ад таго, з’яўляюцца гэтыя спалучэнні суфіксамі, часткай суфіксаў або належаць да кораня слова: кацёл — катла, тыдзень — тыдня, карабель — ксірабля, дышаль — дышля, аглабель — аглобля, бусел — бусла, блазен — блазна, жаровень — жароўня, кухань — кухня, асяцёр — асятра, сясцёр — сястра, вецер — ветру.
Наяўнасць або адсутнасць беглых галосных у назоўніках, якія заканчваюцца разгледжанымі спалучэннямі гукаў, цесна звязана з месцам націску ў парадьггме, параўн.: асяцёр — асятра, але бракёр — бракёра', кашаль — кашлю, але медаль — медаля; свіран — свірна, але кажан — кажана.
У прыметніках чаргаванне галосных з нулём гука назіраецца пры ўтварэнні кароткіх форм мужчынскага роду ад поўных, якія маюць суфікс -кабо -ні іх вытворныя (вузкі — вузак, рэдкі — рэдак, блізкі — блізак, шкодны — шкодзен, поўны — повен, аб’ектыўны — аб’ектывен) і зрэдку іншых форм (хітры — хіцёр, светлы — свецелў Шырэй прадстаўлены беглыя галосныя пры ўтварэнні прыметнікаў ад назоўнікаў: тайга — таёжны, Літва — літоўскі, вайна — ваенны, лёгкія — лёгачны, сонца — сонечны.
У коранях дзеясловаў чаргаванне галосных з нулём гука звычайна ўскладнена чаргаваннем з /і/, пры гэтым адбываецца чаргаванне мяккіх і цвёрдых зычных: церці — тру — заціраць, сцеліць — слаць — засцілаць, забяру — забраць — забіраць, заперці — запру — запіраць, дзяру — драць — задзіраць, памерці — памру — паміраць. У радзе гэтых чаргаванняў паяўляецца /о/, калі ад дзеясловаў утвараюцца назоўнікі: заперці — запор, зацерці — затор, збіраць — збор.
Гістарычна не звязаным з беглымі галоснымі з’яўляецца чаргаванне /і/ з нулём гука, прадстаўленае ў лічэбніку адзін — аднаго і некаторых дзеясловах тыпу піць — пйу, біць — бйу, ліць — льйу
(аднак дапусціма і ІлйігуІЎ Як і ў папярэднім выпадку, пры ўтварэнні аддзеяслоўных назоўнікаў у іх корані паяўляецца /о/: біць — бой, ліць — лой, піць — запой. Аналагічна чаргуецца /ы/ з нулём гука: называць — назваць — назоўнік, замыкаць — замкнуць — замок.
Пры ўтварэнні аддзеяслоўных назоўнікаў прадстаўлена чаргаванне /э/ з /а/ у першым складзе перад націскам — /о/: везці — воз, плесці — плот, перанесці — перанос, раўсці (з ревьтн) — роў, звесці — звоз, цячы — ток, гнесці — гнёт, церці — цёрка.
3 іншых чаргаванняў галосньгх найбольш значную марфалагічную нагрузку маюць:
/э/ — /а/ — лезці — лазіць, мець — маю, сесці — сядзе — садзіць, легчы — ляжа — лажыць',
/а/ — /у/ — прасохнуць — прасушыць',
/у/ — /ы/ — дух — дыханне\
/э/ — /о/ — весці — вёў, плесці — плёў, везці — вёз.
Чаргаванне /э/ — /о/ патрабуе і пэўных фанетычных умоў: яно адбываецца толькі, калі наступы мяккі зычны, які знаходзіцца за /э/, чаргуецца з цвёрдым. Аднак гэта чаргаванне не можа быць аднесена да пазіцыйных, бо, па-першае, не ўсякі /э/ чаргуецца з /о/ (параўн.: па снезе і снег, беленькі і белы), па-другое, /о/ можа захоўвацца і перад мяккімі зычнымі пад уплывам форм, узнікшых у выніку пераходу /э/ у /о/ (мёд — умёдзе, клён — на клёне). Чаргаванне не адбываецца, калі наступным цвёрдым з’яўляецца шыпячы: цесць — цешча, тайга — таёжны, краду — крадзеж, плаціць — плацёж.
Акрамя названых чаргаванняў галосных з галосньгмі, існуе шэраг чаргаванняў галосных са спалучэннямі гукаў, у склад якіх уваходзяць галосны і зычныя /м/, /н/, /й/ або /в/, /ў/:
/а/ — ін /ын/, ім /ым/ — аджаць — аджымаць, аджаць — аджынаць, разняць — разнімаць, мяць — размінаць. Пры гэтым тыпе чаргавання галосныя /і/, /ы/ у некаторых формах могуць знікаць, чаргуючыся з нулём гука (аджаць — адсіжну, прыжаць — прыжму, размінаць — разамнўў а паміж прыстаўкай на зычны і коранем паяўляецца ўстаўны галосны /а/:
/ы/ — ый — ов /оў/ — крыць — крый — пакровы',
/ы/ — вы /ыў/ — /а/ — плыць — плывец — плаваць.
Асобную групу складаюць чаргаванні націскных і ненаціскных галосных. Хоць яны вызначаюць фанетычны від марфемы ў розных аднакарэнных словах або ў асобных формах слоў, абумоўленасць фанетычнымі ўмовамі таксама адчуваецца пры падобных чаргаваннях. Да іх належаць у першую чаргу чаргаванне /э/ — /і/ унутры дзеяслоўных марфем: здзерці — здзіраць, заперці — запіраць, зацерці — заціраць. Такое ж чаргаванне прадстаўлена і ў сло-
ваўтварэнні паміж аднакарэннымі словамі, якія належаць да розных часцін мовы: свет — світаць — світанне, блеск — блішчаць — бліскавіца, прыветна — прывітаць.
Другім важным чаргаваннем з гэтай групы з’яўляецца чаргаванне /о/, /э/ — /ы/. Яно адбываецца ў словах са спалучэннямі /ро/, /ло/, /рэ/. У гэтых спалучэннях /о/, /э/, аказаўшыся ў аднакарэнных словах не пад націскам, пераходзяць у /ьг/: кроў — крыві, хрэсьбіны — хрышчэнне, глотка — глыток, блохі — блыха, крошка — крышыць.
Чаргаванне зьгчных фанем, як і чаргаванне галосных, узнікла ў выніку гістарычных змен гукаў у розньгя перыяды развіцця мовы. У сучаснай мове чаргаванне зычных фанем шырока прадстаўлена як у формах адных і тых жа слоў, так і ў формах розных, але роднасных слоў. 3 пункту погляду марфалогіі іменна ў гэтых выпадках чаргаванне зычных і ўяўляе цікавасць, у той час як чаргаванне, якое сустракаецца ў словах, цяпер не ўспрымаемых як роднасныя, для марфалогіі істотнага значэння не мае.
Да найбольш распаўсюджаных у беларускай мове чаргаванняў зычных належыць чаргаванне /г/ — /ж/, /к/ — /ч/, /х/ — /ш/: пяку — пячэш, навука — вучыць, нага — ножка, магу — можаш, муха — мушка, сухі — сушу, калыхаць — калышу.
Гэта чаргаванне назіраецца пры ўтварэнні простых форм вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў (дарагі — даражэйшы, мяккі — мякчэйшы, ціхі — цішэйшы), пры ўтварэнні прыметнікаў ад іншых часцін мовы (Аленка — Аленчын, брусок — брусчаты, вяснушка — вяснушчаты, ацэнка — ацэначны, муха — мушыны, смех — смешны, адліга — адліжны, Калуга — калужскі, Волга — волжскі). Перад суфіксам прыметнікаў -скчаргаванне не адбываецца ў рэдкіх выпадках, калі прыметнік узнік параўнальна позна: казах — казахскі, Пецярбург — пецярбургскі, Гамбург — гамбургскі, Выбарг — выбаргскі.
Чаргаванне заднеязычных /г/, /к/, /х/ з шыпячымі /ж/, /ч/, /ш/ характэрна для парадыгмы вялікай колькасці дзеясловаў: клікаць — клічаш, брахаць — брэша, ілгаць — ілжэш, ткаць — тчэ, лягу — ляжаш, цёк — цячы, зрачыся — зрокся.
Гэты тып чаргавання зычных адсутнічае ў формах словазмянення, затое шырока прадстаўлены ў розных тыпах словаўтварэння назоўнікаў: зберагчы — зберажэнне, бераг — беражок, сухі — суш, глухі — глуш, рака — рэчка, далёкі — далеч.
3 пункту погляду ролі ў марфалогіі да разгледжанага чаргавання найбольш блізкімі з’яўляюцца чаргаванні: /з,з’/ — /ж/, /с, с’/ — /ш/, /ц/ — /ч/, а таксама /ск/ — /шч/, /зд/ — /ждж/, /ст/ — /шч/, /сц/ — /шч/.
Асабліва блізкі паралелізм гэтых чаргаванняў назіраецца ў дзеяслоўных формах: ляцець — лячу, рэзаць — рэжу, часаць — чашу, прасіць — прашу, ездзіць — езджу, паласкаць — палашчу, лазіць — лажу, пусціць — пушчу, свістаць — свішчу.
Марфалагічна іншым відам з’яўляецца чаргаванне заднеязычных /г/, /к/, /х/ са свісцячымі /з’/, /ц/, /с’/. Яно прадстаўлена галоўным чынам у формазмяненні назоўнікаў і аказвае істотны ўплыў на тып іх скланення. 3 гэтым чаргаваннем звязана змена асновьі на мяккі або зацвярдзелы, пры гэтым апошні абумоўлівае мяккі тып скланення назоўнікаў у тых выпадках, калі перад зацвярдзелым маецца чаргаванне заднеязычных з шыпячымі. Чаргаванне /г/ — /з’/, /к/ — /ц/, /х/ — /с’/ ахоплівае амаль усе назоўнікі, аснова якіх заканчваецца на заднеязычны: нагсі — назе, снег — снезе, рака — рацэ, сведка — сведцы, страха — страсе, муха — мусе. Аднак па скланеннях чаргаванне размеркавана нераўнамерна. У другім (жаночым) скланенні яно значна больш рэгулярнае, чым у першым (мужчынскім) у сувязі з тым, што ў апошнім у давальным і месным склонах развіўся канчатак -у. Некаторыя назоўнікі першага скланення можа мець паралельныя формы з чаргаваннем і без яго або нават толькі формы без чаргавання, параўн.: начлег — у начлезе, бераг — на беразе, але луг — на лузе і на лугу, круг — на крузе і на кругу, а таксама археолаг — аб археолагу, будаўнік — аб будаўніку, рух — у руху, страх — у страху.
КНІГІ ОНЛАЙН
