Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Аналагічныя адносіны выяўляюцца ў парах слоў ліццё — ліцейны, келля — келейны, ладдзя — ладзейны. У прыметніках ліцейны, келейны, ладзейны [й] таксама адносіцца да словаўтваральнай асновы, а галосны [е| — беглы. Такім чынам, у словах ліцейны, келейны, ладзейны выдзяляецца прыметнікавы суфікс -н-, а ў словах ліцейня, ліцейшчык, келейнасць — тыповыя суфіксы для адпаведных катэгорый назоўнікаў: -н’(харчэўня, піваварня, смольня), -шчык. (зборшчык, правертчык), -асць (радасць, годнасць). У вьгніку знікнення беглага галоснага і поўнага прыпадабнення [й] да папярэдняга зычнага ў словах ліццё, келля, ладдзя ўзніклі падоўжаныя зычныя. Такім чынам, і тут назіраецца чаргаванне [й] — [ц’], [й| — [л’], а не адпаведных простых і падоўжаных зычных. Таму
і ў гэтых выпадках падоўжаныя трэба разглядаць як дзве фанемы. Морфы /-ц’ц’-/ і /-цей-/ трэба разглядаць як варыянты аднаго і таго ж суфікса. У абодвух варыянтах суфікс гэты з пункту погляду сучаснага стану мовы непадзельны, як і ў іншых аддзеяслоўных назоўніках (шыццё, жыццё, мыццё, пачуццё, набыццё). Аналагічна чаргаванне [дз’| — [й] назіраецца ў словах суддзя — судзейскі.
Другі элемент падоўжаных зычных выступае як суфікс у назоўніках жаночага роду, суадносных з назоўнікамі мужчынскага роду: бягун-н-я, пявун-н-я. У формах назоўніка свіння назіраецца чаргаванне [й| — [н’] свіння — свіней. У форме роднага склону множнага ліку свіней [й] адносіцца да асновы, а [е| з’яўляецца беглым галосным, хоць часта памылкова -ей лічаць канчаткам. Хутчэй за ўсё гэты назоўнік гістарычна ўтвораны ад назоўніка свін, які зараз у беларускай мове не ўжываецца, хонь гэты корань у звязнай форме сустракаецца ў словах: свінапас, свінаматка, свінар, свінскі. Магчыма, з гэтым коранем звязаны свінячы, свінячыць, хоць адсутнасць падоўжаных тут можа быць растлумачана і па-іншаму. У тых гаворках, якім уласцівы падоўжаныя зычныя, адбылося выроўніванне асноў і ва ўсіх склонах прадстаўлены падоўжаны [н’:].
Як суфікс трэба разглядаць толькі другі элемент падоўжаных зычных і ў іншых лексіка-граматычных разрадах назоўнікаў, акрамя аддзеяслоўных з суфіксам -нн/н’н’/, які з’яўляецца непадзельным: кірава-нн-е, склада-нн-е, снеда-нн-е.
Калі прааналізаваць усе выпадкі, дзе другі элемент падоўжаных зычных выступае або як самастойны суфікс, або набывае самастойнасць у сувязі з чаргаваннем «адпаведны зычны — [й]», то акажацца, што колькасць такіх выпадкаў будзе роўнай колькасці падоўжаных зычных. Па значэнні падобныя суфіксы аб’ядноўваюцца ў вельмі невялікую колькасць тыпаў. Таму дакладней гаварыць не аб суфіксах -л’-, -н’-, -з’-, -жі г. д„ а аб суфіксе, які выражаецца падаўжэннем. Такім чынам, найбольш дакладны марфалагічны запіс будзе: суч: -а, оягу[н’]: -[а|, 5дга[ц’]: -[е], вясе[л’]: -[е], дзе : абазначае падаўжэнне папярэдняга зычнага.
Паколькі ў большасці выпадкаў марфемная мяжа падзяляе падоўжаныя зычныя на два элементы, іх трэба разглядаць як дзве аднолькавыя фанемы.
Асобную праблему падзелу на марфемы ўяўляюць формы творнага склону адзіночнага ліку назоўнікаў жаночага роду на зычньг і колькасных лічэбнікаў. Адносна падоўжаных зычных у гэтай форме існуе па меншай меры два пункты погдяду. Згодна з адным з іх, яна характарызуецца канчаткам -у і чаргаваннем
«зычны — падоўжаны зычны». У такім разе марфемная мяжа праходзіць пасля падоўжанага зычнага: [гол’л’-y], [граз’з’-у], [трыццац’ц’-у]. Марфемную мяжу можна праводзіць таксама пасля першай часткі падоўжанага зычнага, расчляняючы яго на два аднолькавыя гукавыя элементы.
Калі прытрымлівацца агульнапрынятага вызначэння канчатка як зменнай часткі слова, якая паказвае на сінтаксічную сувязь яго з іншымі словамі, то другі пункт погляду здаецца зусім лагічным і абгрунтаваным. Падзел на марфемы будзе наступны: ноч-чу, ціш-шу, гол-лю, трыццац-цю, пяц-цю.
I тут элементам канчатка можна разглядаць падаўжэнне, а не яго канкрэтнае ўвасабленне ў [ч|, [mJ, [ц’|, [з’], [ж], [н’|, [л’], [с’], [дз’]: [ноч: -у|, [граз’: -у|, [ціш: -у|, [пяц’-: -у|, [гніл’: -у].
У гэтым выпадку атрымліваюцца канчаткі, аналагічныя канчаткам назоўнікаў гэтага ж тыпу скланення, аснова якіх заканчваецца на губны зычны і [р|: глыб — глыб’ю [глыб-йу], кроў — кроўю [кроў-йу|, шыр — шыр'ю [шьф-йу] (параўн., аднак, крывёй [крыв’-ой], дзе канчатак -ой узнік пад уплывам назоўнікаў тыпу зямля). Такі пункт погляду падтрымліваецца і гісторыяй развіцця падоўжаных зычных з [й].
Паяўленне канчатка, у склад якога не ўваходзіць зычны [кос’ц’-y], [шас’ц’-у|, трэба разглядаць як яшчэ адзін варыянт канчатка творнага склону.
Такім чынам, і ў творным склоне падоўжаныя зычныя правільна разглядаць як спалучэнне дзвюх фанем, а марфемную мяжу праводзіць паміж імі.
Паколькі прыслоўі тыпу ноччу, рыссю ўзыходзяць да формы творнага склону, то іх марфемную будову неабходна разглядаць у цеснай сувязі з гэтай формай: [ноч: -у], [рыс’: -у].
Цвёрдыя і мяккія фанемы
У беларускай мове па цвёрдасці—мяккасці адрозніваецца чатырнаццаць пар гукаў: [п] — [п’], [6] — [б’], [м] — [м’]. [в] — [в’], [ф] — [ф’], [т] — [ц’], [дз] — [дз’], [с] — [с’], [з] — [з’]> [н] — [н’], [л] — [л’], [к] — [к’], [r] — [г'1, [х] — [х’|. Улічваючы артыкуляцыйныя і акустычныя ўласцівасці гэтых гукаў, а таксама асаблівасці іх успрымання, лагічна прыняць адно з трох фаналагічных рашэнняў: 1) лічыць, што проціпастаўляюцца цвёрдыя і мяккія зычныя, а больш пярэдняе або больш задняе ўтварэнне галосных, іх акустычныя ўласцівасці і асаблівасці ўспрымання разглядаць як цалкам абумоўленыя папярэднімі зычнымі; 2) лічыць, што проціпастаўлены галосныя, а цвёрдасць або мяккасць
зычных абумоўлена наступнымі галоснымі; 3) лічыць, шго проціпастаўляюцца цэлыя склады па цвёрдасці і мяккасці і яны з’яўляюцца непадзельнымі адзінкамі, якімі адрозніваюцца словы.
Відавочна, што ад выбару аднаго з гэтых рашэнняў залежыць большая або меншая колькасць фанем. Нягледзячы на тое, што традыцыйна заўсёды прымаецца першае рашэнне, г. зн. выдзяляюцца самастойныя мяккія фанемы, вельмі часта, напрыклад, у слове лёс называецца галосны [ё], у слове лясы — галосныя [я] і адначасова называецца зычны [л). Зразумела, тут відавочная блытаніна гукаў і літар, але ж яна падтрымліваецца тым, што ў складах лё — ло, ля — ла галосньгя адрозніваюцца не менш, чым зычныя.
Разгляд спалучэнняў «зычны + галосны» як аднафанемных быў бы поўнасцю апраўданы ў тым выпадку, калі б не было закрытых складоў шматлікіх спалучэнняў зычных. Наяўнасць закрытых складоў азначае, што магчымы мяккія зычныя і не перад галоснымі. I сапраўды, у беларускай мове мяккія зычныя могуць быць у канцы слоў і перад зычнымі. Таму, акрамя фаналагічных адзінак тыпу склада, неабходна было б уводзіць і фаналагічныя адзінкі, суадносныя толькі з мяккімі зычнымі. Наяўнасць закрытых складоў робіць іх колькасць у мове неабмежаванай, што таксама не дазваляе разглядаць склад як простую фаналагічную адзінку.
He падыходзіць і другое рашэнне. Мяккасць зычных не заўсёды абумоўлена наступнымі галоснымі, бо мяккія зьгчныя сустракаюцца і ў незалежнай ад галосных пазіцьгі. Калі лічыць, што склады адрозніваюцца галоснымі, то, акрамя павелічэння колькасці галосных фанем у два разы, зноў жа патрабуецца ўводзіць дадаткова мяккія зычныя фанемы для пазіцый канца слова і перад зычнымі. Спроба разглядаць у гэтых пазіцыях мяккія зычныя як спалучэнне «цвёрды зычны + [й]» не з’яўляецца ўдалай, бо ў такім выпадку [й] аказаўся б у канцы слова і перад глухімі зычнымі, што прынцыпова не характэрна для беларускай мовы.
Такім чынам, вызначальнай пазіцыяй для фаналагічнага аналізу цвёрдых і мяккіх зычных з’яўляецца іх становішча ў канцы слова і перад зычнымі, а гэта азначае, што трэба разглядаць мяккія зычныя як самастойныя фанемы, а галосныя пасля іх — як абумоўленыя пазіцыяй варыянты гукаў, якія адносяцца да тых жа фанем, што і варыянты пасля цвёрдых зычных. Аднак тут не могуць быць проціпастаўлены губныя гукі: [6] — [б’|, [п| — [п’], [mJ — [м’], [ф] — [ф’], [в| — [в’]. Значна абмежавана ўжыванне мяккіх членаў проціпастаўлення [д| — [дз’|, [з] — [з’| у выніку дзеяння закону аглушэння звонкіх зычных. Фаналагічнасць цвёр-
дых і мяккіх зычных найбольш поўна выражана толькі ў [ц’| — [т], [с’] — [с], |н’] — [н|, [л’] — [л|, якія шырока проціпастаўлены ў канцы слова і перад зычнымі: банка — банька, быт — быць, вугал — вугаль, плот — плоць, рыс — рысь. Іншыя ж пары цвёрдых і мяккіх зычных, хоць і проціпастаўляюцца ў вызначальнай пазіцыі, павінны разглядацца з фаналагічнага пункту погляду так, як і пары, проціпастаўленне якіх відавочна. 3 гэтых меркаванняў і трэба зыходзіць пры выдзяленні мяккіх фанем.
Сярод пар мяккіх і цвёрдых зычных асобнае месца займаюць заднеязычныя. Як ужо адзначалася, [к] і [к’], [г] і [г’] у беларускай мове з’яўляюцца адносна новымі, бо проціпастаўленне гукаў [к] — [к’|, [г| — [г’] развілося галоўным чынам за кошт запазычанай лексікі. 3 фанетычнага пункту погляду гукі ў пары [х] — [х’] адрозніваюцца не менш, чым ва ўсіх астатніх парах цвёрдых і мяккіх зычных. Калі ж разглядаць іх з пункту погляду проціпастаўлення, дык маюцца істотныя адрозненні. Пара [х] — [х’] не сустракаецца ў аднолькавай фанетычнай пазіцыі, бо [х’] можа быць толькі перад |і| (стрэхі, хітры), а таксама перад [е], калі гэты гук не з’яўляецца канчаткам: хеўра, шляхетны. Ва ўсіх астатніх выпадках ужываецца толькі [х]. Таму нельга знайсці не толькі слоў, але і складоў, якія б адрозніваліся толькі [х] і [х’]. Гэта азначае, што абодва гэтыя гукі адносяцца да адной фанемы /х/.
Сама пастаноўка пытання аб фанематычнасці мяккіх зычных сведчыць, што парныя мяккія і цвёрдыя ўспрымаюцца як вельмі блізкія гукі, і гэта блізкасць падмацоўваецца іх функцыянаваннем. Сапраўды, пры змене фанетычных пазіцый назіраецца чаргаванне цвёрдых з мяккімі і мяккіх з цвёрдымі гукамі, у выніку чаго адбываецца нейтралізацыя іх проціпастаўлення: аграбіць — аграб, эканоміць — эканом (загадны лад), эканом (назоўнік), спюл — на [стал’е], сцяна — на [с’ц’ан’е]. Чаргаванне мяккіх зычных з цвёрдымі ахоплівае губныя зычныя, у той час як чаргаванне цвёрдых з мяккімі ахоплівае ўсе астатнія зычныя і значна больш пашырана. На аснове гэтых чаргаванняў выдзяляюцца карэляцыйныя пары цвёрдых і мяккіх фанем: /п/ — /п’/, /б/ — /б’/, /м/ — /м’/, /в/ /в’/, /ф/ — /ф’/, /с/ /с’/, /з/ /з’/, /н/ /н’/, /л/ /л’/, /к/ /к’/, /г/ /г’/.
КНІГІ ОНЛАЙН
