Кароткая граматыка беларускай мовы
Фаналогія. Марфаналогія. Марфалогія. У 2 ч. Ч. 1.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 351с.
Мінск 2007
Падоўжаныя зычныя гукі іх суадноснасць з фанемамі
3 фанетычнага пункту погляду ў беларускай мове амаль усе зычныя могуць быць падоўжанымі. Да іх адносяцца [т:], |д:], [дз’ф [с:|, [с’:|, [з:|, [з’:], [ш:|, [ж:], [ч:], [ц:], [ц’:], [н:], [н’:], [л’:|, |б:], [п:], [к:|, [к’:]. Іх ужыванне можна праілюстраваць наступнымі прыкладамі: адтуль [аттул’], Замошша, ззаду, дваццаць, зжарыць |жжарыц’], збожжа, сучча, аддаць, манна, аббрыць, палоззе, жыццё, разводдзе, ралля, сёння, мякка, мяккі.
Артыкуляцыйна падаўжэнне зычных заключаецца ў павелічэнні часу артыкуляцыі асобных фаз адпаведных гукаў: у змычных і змычна-шчылінных затрымліваецца ў часе змычка моўньгх органаў, у шчылінных больш доўга вытрымліваецца шчыліна паміж органамі мовы. Паколькі ў час артыкуляцыі змяняецца толькі адна яе фаза, то артыкуляцыйна падоўжаныя змычныя, змычна-шчылінныя і шчылінныя зычныя ўяўляюць сабой адзінае гукавое ўтварэнне. Асобна стаіць у гэтым сэнсе [в], які ў суседстве з падобньгм да яго гукам (захоўваць, распрацоўваць) артыкуляцыйна складаецца з дзвюх частак: першая ўяўляе сабой губнагубную шчыліну, пры якой утвараецца [у|, а другая — у большасці выпадкаў губна-зубную шчыліну, якая характэрна для ўтварэння [в]. Таму ўжо на артыкуляцыйным узроўні відавочна, што гэта два розныя гукі.
Павелічэнне часу артыкуляцыі адлюстроўваецца ў гукавой хвалі большай працягласцю асобных акустычных сегментаў: у выбухных і афрыкат змычка павялічваецца прыкладна ў два разы, у фрыкатыўных у столькі ж павялічваецца фрыкатыўны сегмент. Паколькі ў выбухных і афрыкат падаўжаецца толькі змычка, то яньг не могуць падаўжацца ў пачатку слова, бо ў глухіх выбухных змычка азначае поўную адсутнасць гукавой хвалі, а ў звонкіх ваганні галасавых звязак на змычцы, калі б яны працягваліся больш доўгі час, успрымаліся б як гудзенне. Таму спроба вымавіць у пачатку слова падоўжаны зычны прыводзіць не да падаўжэння, а да большай напружанасці або паўтарэння аднаго і таго ж гука двойчы: назіраюцца змычка і выбух, якія яшчэ раз паўтараюцца, што ў падоўжаных зычных змычных і змычна-шчылінных ніколі не назіраецца. Фрыкатыўныя ж можна працягнуць і ў пачатку слова: сшытак — у вымаўленні |шшытак|, зжаць — у вымаўленні [жжац’|.
Такім чынам, артыкуляцыйна і акустычна падоўжаныя зычныя ўяўляюць сабой адзіны элемент (апрача [в]), які адрозніваецца ад адпаведных звычайных зычных толькі часам гучання. Ніякіх межаў, якія б дазволілі раздзяліць падоўжаныя зычныя па акустычнай або артыкуляцьгйнай карціне на два гукі, не назіраецца.
Відавочна, што аснову фанемнай прыналежнасці падоўжаных зычных трэба шукаць на больш высокіх моўных узроўнях, у прыватнасці ў марфалогіі. Традыцыйна ў фанетыцы беларускай мовы адрозніваюць марфалагічнае і фанетычнае падаўжэнне. Аналіз усіх фанетычна падоўжаных зычных паказвае, што ў адных выпадках яўна праходзіць мяжа паміж марфемамі такім чынам, што яна падзяляе падоўжаны зычны на два аднолькавыя гукі, адзін з якіх належыць да папярэдняй марфемы, а другі — да наступнай, напрыклад: ззаду — прыстаўка зі корань -зад-, аддаць — аді -да~, каменны — корань камені суфікс -н-, купацца — купац цінфінітыва і -цз постфікса -ца. Гэта марфалагічнае падаўжэнне.
Пры марфалагічным падаўжэнні падоўжаныя зычныя неабходна разглядаць як дзве аднолькавыя фанемы. Гэта зусім лагічна, бо кожны носьбіт мовы адчувае марфемы як асобныя часткі слова, надзеленыя сэнсам. Для адрознення марфалагічнага падаўжэння ад астатніх выпадкаў ужывання падоўжаных зычных (фанетычнае падаўжэнне) быў уведзены нават спецыяльны тэрмін «падвоеныя зычныя». Хоць гэты тэрмін, як будзе паказана далей, не мае пад сабой грунтоўных падстаў, ён адлюстроўвае вельмі важную асаблівасць разгледжаных зычных фанем: адна з іх належыць да папярэдняй марфемы, другая — да наступнай.
Значна больш складаным з’яўляецца пытанне аб падоўжаных зычных, якія звычайна знаходзяцца на мяжы кораня і канчатка (тыпу зелле, насенне, паводдзе, перадплечча) і гістарычна ўзыходзяць да спалучэнняў зычных з гукам [й]. У гэтых спалучэннях зычны адносіўся да кораня, а [й| быў суфіксам: палоззе з [гюлоз-ьй-е|. зацішша з [затнш-ьй-e], сучча з [суч-ьй-e], вуголле з [угол-ьй-e], параўн. руск. полозья, затйшье, сучья, уголья.
На месцы былых спалучэнняў «зычны + [й]» падаўжаюцца наступныя зычныя:
[л’:| — галлё, ралля, вяселле, крылле, наваколле, гніллю, моллю. Часам памылкова сюды ж адносяць і выпадкі тыпу чуллівы, гуллівы і вытворныя ад іх, хоць тут відавочна, што першы гук [л’| адносіцца да кораня, а другі да суфікса прыметнікаў -лів-: чул/ы/ + лів + ы = чул-лів-ы, параўн. гавар/ыць/ + лів + ы = гавар-лів-ы\
[н’:| — пытанне, жаданне, свіння, сняданне, світанне, рунню', [з’:| — рыззё,палоззе, граззю, маззю;
[с’:| — калоссе, кассё, рыссю, Палессе, воссю, крыссе’,
[дз’:| — абоддзе, разводдзе, паводдзе, суддзя;
[ц’:| — смецце, выццё, свацця, трыццаццю, раццю',
[ж:| — збожжа, бездарожжа, падарожжсг,
[ш:| — узвышша, зацішша, Замошша\
[ч:] — сучча, ноччу, запечча, перадплечча.
Ужыванне ўсіх пералічаных падоўжаных зычных у сучаснай мове цесна звязана з пэўнымі тэматычнымі і граматычнымі разрадамі лексікі і некаторымі граматычнымі формамі слоў. У асноўным яны ўжываюцца:
а) у назоўніках ніякага роду, якія абазначаюць зборныя паняцці: палоззе, рыззё, бадылле, скулле, суквецце, гніллё, сучча;
б) у аддзеяслоўных назоўніках, якія прадстаўлены двума тыпамі — з падоўжаным [н’:] (праўленне, кіраванне, адыманне, складанне) і з падоўжаным [ц’:| (набыццё, жыццё, пачуццё, піццё, ліццё, распяццё). Гэтыя аддзеяслоўныя назоўнікі могуць абазначаць працэсы або набываць значэнне зборнасці ці нават канкрэтнасці (ліццё — як вынік працэсу, праўленне — як назва ўстановы);
в) у вытворных назоўніках, якія абазначаюць месйа: зарэчча, прыбярэжжа, раздарожжа, узлессе, узвышша, заплечча, наваколле\
г) у складаных назоўніках і некаторых афіксальных з адценнем зборнасці: стагоддзе, многаўладдзе, мнагамужжа, мелкаводдзе, беззямелле, бязлессе\
д) у назоўніках, утвораных ад прыметнікаў з розным адцягненым значэннем: багацце, прыволле, вяселле, ранне;
е) у назоўніках жаночага роду, часта суадносных з назоўнікамі мужчынскага роду: бягуння, пявуння, свацця, Наталля\
ж) у некаторых назоўніках з прадметным значэннем: кассё, ружжо, келля, валлё',
з) у формах творнага склону адзіночнага ліку назоўнікаў жаночага роду з нулявым канчаткам: цішйіу, граззю, зеленню, мышшу, гніллю',
і) у формах творнага склону лічэбнікаў: пяццю, дзесяццю, трыццаццю;
к) у некаторых прыслоўях, утвораных ад назоўнікаў: ноччу, рыссю, уваччу.
Ва ўсіх пералічаных выпадках падоўжаныя зычныя развіліся толькі ў становішчы паміж галоснымі. Калі ж спалучэнню «зычны + [й]» папярэднічаў зычны, то падаўжэнне не развілося: косцю, прадвесне, вусце. Толькі ў адзінкавых словах падаўжэнне зычных развілося ў іншых пазіцыях. У слове ззяць і вытворных ад яго падоўжаны [з’] узнік у пачатку слова з карэннага спалучэння [зй]. Формы дзеяслова ліць прынята вымаўляць [л’йу, л’йеш], хоць дапускаецца і падоўжаньг зычны [л’л’у, л’л’еш|.
У асобных выпадках падаўжэнне не звязана са спалучэннямі «зычны + [й]». У слове ссаць падаўжэнне |с| развілося ў выніку выпадзення рэдукаванага [ь] у корані, з падзеннем рэдукаваных звязана і ўзнікненне падоўжанага [н:] у суфіксе -енн< страшэнны, здаравенны, а таксама [дз’:] у суфіксе -аддз-: пападдзя. У слове мяккі падаўжэнне [к:| развілося таксама пасля падзення рэдукаваных у выніку асіміляцыйных працэсаў. Складаныя фанетычныя працэсы прывялі да ўтварэння падоўжанага [н’:] у слове сёння.
Аналіз моўнага матэрыялу паказвае, што ў пералічаных разрадах лексікі і граматычных формах падоўжаныя зычныя з марфалагічнага пункту погляду з’яўляюцца неаднароднымі. У зборных назоўніках яны яўна распадаюцца на два аднолькавыя элементы, другі з якіх выконвае ролю суфікса, што надае яму пэўную самастойнасць.
На карысць гэтага сведчыць наяўнасць у назоўніках падобнага тыпу, корань якіх заканчваецца на губныя зычныя і [р], гістарычна першапачатковага суфікса [й], які захаваўся ў выніку ацвярдзення гэтых зычных перад зычнымі і на канцы слова: зуб[й]-е, пер-[й]-[е], куп-[й]-о.
Словаўтваральная роля падаўжэння асабліва яскрава выступае пры параўнанні зборных назоўнікаў, якія суадносяцца з аднакарэннымі назоўнікамі — назвамі маладых істот, і адпаведнымі нязборнымі: варона — вараннё — варанё, груган — груганнё — груганё. Аднак і ва ўсіх іншых назоўніках гэтага тыпу лёгка заўважыць словаўтваральную ролю падаўжэння.
У большасці зборных назоўнікаў падоўжаныя зычныя часам разглядаюць у межах іх гістарычнага чаргавання з непадоўжанымі, якое выкарыстоўваецца для словаўтварэння: варона — вараннё (чаргаванне [н| — [н’:]), полаз — палоззе (|з| — [з’:]), збажына — збожжа ([ж| — [ж:]), сучок — сучча ([ч] — [ч:]). У такім выпадку падоўжаныя зычныя неабходна было б цалкам адносіць да кораня.
Аднак такі падыход не з’яўляецца абгрунтаваным. Разгледзім, напрыклад, зборны назоўнік сучча. Гістарычна ён утвораны ад назоўніка з адзінкавым значэннем сук шляхам далучэння суфікса -ьйі канчатка. У выніку першай палаталізацыі адбылося чаргаванне [к| — [ч|, а пасля падзення рэдукаваных |й] прыпадобніўся да [ч], і такім чынам узнікла [ч:|. Ад назоўніка сук утвораны і назоўнік сучок, дзе таксама ўзнікла чаргаванне [к] — [ч] у выніку першай палаталізацыі перад старажытным суфіксам -ьк-, які ніяк не суадносіўся з суфіксам -ьй-. Такім чынам, сучок і сучча ні ў сучаснай мове, ні ў старажытнай прама не суадносяцца, а таму і няправільна бало б [ч] — [ч:] разглядаць як гістарычнае чаргаванне.
Асабліва выразна відаць неправамоцнасць разгляду падоўжаных зычных у межах гістарычнага чаргавання з непадоўжанымі на прыкладзе некаторых назоўнікаў з іншых лексіка-граматычных груп. Несумненна, што ад назоўніка ружжо ў літаратурнай мове ўтвораны прыметнік ружэйны. У гэтым прыметніку [й] з’яўляецца зычным утваральнай асновы, a [e] — беглым галосным, які ўзнікае пад націскам. У выніку пераходу націску на канчатак у слове ружжо [е] знікае, а [й| цалкам прыпадабняецца да [ж|. Такім чынам, тут мае месца гістарычнае чаргаванне [й] — [ж], а не [ж] — [жф Наяўнасць чаргавання [й] — [ж] надае самастойнасць і аўтаномнасць другой частцы падоўжанага [ж:] і сведчыць на карысць таго, што тут мы маем справу з дзвюма аднолькавымі фанемамі /жж/.
КНІГІ ОНЛАЙН
